Hàng nghìn người tham gia lễ hội Trò Trám, Phú Thọ

Trò Trám là lễ hội độc đáo có một không hai của tỉnh Phú Thọ tôn vinh tín ngưỡng phồn thực của cư dân nông nghiệp, hiện đang được người dân ở đây trân trọng gìn giữ. 

Ngay từ chập tối ngày 11, các trò đánh lờ, dệt lụa, đi cày, đi cấy, câu cá, cung bông, thợ mộc, mua Xuân-bán Xuân và dạy học đã được trình diễn tại sân miếu Trò.

Nghi lễ ''linh tinh tình phộc''

Chính người dân Tứ Xã sẽ tham gia diễn trò "Tứ dân chi nghiệp" (còn gọi là "bách nghệ khôi hài") - màn kịch dân gian vui nhộn khắc họa bốn nghề chính trong đời sống (sĩ, nông, công, thương).

Những "nghệ sĩ" nông dân say sưa diễn những câu hát độc đáo vui nhộn hòa cùng những làn điệu dân ca riêng biệt của vùng đất Tổ.

Khi diễn trò, trai gái hát đối đáp nhau những ca từ đầy ẩn ý, vui nhộn như:  

''Người ta câu diếc câu rô 

Tôi nay câu lấy một cô không chồng 

Có chồng thì thả mồi ra 

Chưa chồng thì cặp thì tha lấy mồi…''

''Người ta đi cấy lấy công 

Tôi nay đi cấy lấy ông chủ nhà'' 

''Công anh đắp đập be bờ 

Đừng cho người khác vác lờ đến đơm''

Công anh đắp đập be bờ. Đừng cho kẻ khác mang lờ đến đơm - Câu hát ví dí dỏm trong hội.

Khoảnh khắc thiêng liêng và cũng là linh hồn của hội Trò Trám chính là "lễ mật", diễn ra vào nửa đêm 11, rạng sáng 12 tháng Giêng. Đây là giờ lành, là thời điểm giao hòa giữa trời và đất. 

Sau lễ tế (bắt đầu vào lúc 23 giờ) do các cụ cao tuổi trong làng thực hiện đến đúng 0 giờ ngày 12 tháng Giêng, cụ thủ từ miếu Trò thắp hương và rước nõ-nường thờ trong miếu Trò trao cho đôi nam nữ là cặp vợ chồng có gia đình hòa thuận, nếp sống lành mạnh (đã được chọn từ trước). 

Nõ-nường: hai vật tượng trưng cho giới tính nam và nữ là cặp sinh thực khí có từ thời Hùng Vương - được làm bằng gỗ, sơn màu đỏ, được những người dân ở Tứ Xã coi là linh vật, được cất giữ cẩn thận trên khám thờ của ngôi miếu và chỉ lấy ra một lần duy nhất trong năm, vào đúng đêm "linh tinh tình phộc."

Lúc này, đèn, nến trong và ngoài miếu đều tắt. Cụ chủ tế hô "linh tinh tình phộc," hai nhân vật chính là nam cởi trần đóng khố cầm nõ và nữ mặc váy đeo dải yếm đào cầm nường làm các thao tác tượng trưng hoạt động tính giao. 

Nếu ba lần đâm trúng sẽ có mùa màng tươi tốt, bội thu; hai lần trúng thì năm nay sẽ được mùa; một lần trúng sẽ là làm ăn kém… 

Trong đêm tối, khi chủ tế nghe "cạch" đủ ba tiếng, đèn sẽ sáng lại. Phút ấy gọi là phút "thiêng," "dập" chiêng trống để mừng và kính cáo với thần linh, thiên địa biết "lễ mật" đã thành công. 

Xưa kia, sau ba câu khẩu lệnh, chủ tế sẽ tô hô to câu "tháo khoán." Mọi người cùng hò reo, nam nữ đuổi bắt nhau. Và đêm ấy là đêm của tình yêu. Thanh niên nam nữ được tự do tâm tình, cởi mở tấm lòng... Những đứa trẻ sinh ra từ đêm "Linh tinh tình phộc" sẽ được làng trọng thưởng. 

Ngày nay, tục "tháo khoán" không còn nữa, chỉ là hò reo vui vẻ nhưng tín ngưỡng phồn thực vẫn được tôn vinh và trở thành linh thiêng, chứa đựng ý niệm tốt đẹp, nguyện vọng tha thiết nghìn đời của cư dân nông nghiệp. 

Sang ngày 12 tháng Giêng sẽ là lễ rước lúa "thần" cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt. Những bông lúa thu hoạch từ vụ trước thờ trong miếu sẽ được rước đến đền Xa Lộc, nơi thờ vị tướng thời Trần có tên là Phùng Lân Hổ, sau đó tiếp tục được rước xung quanh làng. 

Trong khi rước lúa trên đường, các trò diễn tiếp tục được thực hiện tạo không khí nhộn nhịp khắp xóm làng. Cuối cùng kết thúc hội là lễ cúng thập bái được thực hiện tại miếu Trò . 

Theo Ông Nguyễn Hồng Toàn, Chủ tịch Ủy ban Nhân dân xã Tứ Xã, lễ hội Trò Trám là sinh hoạt tinh thần của người dân Tứ Xã cổ và được lưu giữ cho đến ngày nay. Trò Trám phản ánh ước nguyện sinh tồn, xã hội phồn vinh,vạn vật được sinh sôi nảy nở của cư dân nông nghiệp. 

Nói về tích miếu Trò, các cụ cao niên trong xã Tứ Xã kể lại rằng, miếu Trò thờ nữ thần bản thổ Ngô Thị Thanh là con gái lạc hầu Ngô Quang Điện (tướng của triều Hùng) có công chiêu dân lập ấp, dạy dân cày cấy, trồng dâu, nuôi tằm… Cha được phong thờ ở chùa Vân Cáp, con gái thờ ở miếu Trò. 
Hàng năm, bà Ngô Thị Thanh làm ra hội Trò để khuyến khích lao động và vận động thu hút thêm người về xóm (trò "Tứ dân chi nghiệp"). Sau khi bà chết nhân dân lập miếu và hàng năm ngày 11 và 12 tháng giêng (âm lịch) tại sân miếu Trò, nhân dân vẫn diễn lại để tưởng nhớ công ơn bà. Bà được nhân dân ở đây tôn làm nữ thần.

Trò Trám còn là ngôi miếu cổ nhất ở mảnh đất Tứ Xã cổ thờ linh vật nõ-nường của tín ngưỡng phồn thực - tín ngưỡng khởi nguyên và sơ khai của các tộc người trên Trái đất, trong đó có dân tộc Việt./.