Hội thảo đi tìm mô hình thích hợp cho lễ hội đền Trần

Để tìm ra một mô hình quản lý lễ hội vừa khoa học, vừa đáp ứng được nhu cầu tâm linh của nhân dân, một “Hội nghị Diên hồng” do các nhà quản lý văn hóa, các nhà nghiên cứu văn hóa, khoa học, khảo cổ học và cộng đồng cư dân địa phương vừa được UBND tỉnh Nam Định, Sở VH,TT&DL Nam Định, Viện Nghiên cứu Văn hóa nghệ thuật Việt Nam (thuộc Bộ VH,TT&DL) phối hợp tổ chức. Đó là Hội thảo: “Mô hình tổ chức, quản lý lễ hội đền Trần năm 2012” diễn ra ngày 18/7 mới đây tại Nam Định.

Cần tìm phương án thích hợp cho Lễ khai Ấn đền Trần để đảm bảo được những giá trị nhân văn, ý nghĩa lịch sử và văn hóa của lễ hội này.

Đền Trần ở xã Lộc Vượng, TP Nam Định từ lâu đã được người dân cả nước biết đến bởi Lễ hội Khai ấn đầu Xuân diễn ra vào đêm 14, rạng sáng ngày 15 tháng Giêng Âm lịch hàng năm. Những năm gần đây, lễ hội Khai ấn đền Trần đã được tổ chức với quy mô lớn, thu hút đông đảo khách thập phương đến tham dự. Chỉ tính riêng trong hai năm 2010, 2011, trung bình mỗi năm lễ hội này thu hút trên 10 vạn lượt khách. Sự phát triển cả về quy mô và số lượng người tham dự trong một không gian chật hẹp của khu di tích cùng với cách tổ chức lễ hội còn mang đậm tư duy quản lý văn hóa thời bao cấp đã gây nên sự quá tải cho lễ hội, dẫn đến nhiều hiện tượng tiêu cực, thậm chí là các tệ nạn. Do vậy, việc tìm tòi, đổi mới mô hình tổ chức, quản lý lễ hội đền Trần đang được đặt ra một cách cấp bách.

Tại hội thảo “Mô hình tổ chức, quản lý lễ hội đền Trần năm 2012”, Viện VHNT đã đưa ra 2 phương án (tức 2 mô hình) tổ chức lễ hội đền Trần với những ưu, nhược điểm của từng phương án để các đại biểu tham gia thảo luận.

Phương án thứ nhất: Lễ hội đền Trần sẽ chỉ khai Ấn mà không tổ chức phát Ấn rộng rãi cho du khách. Với phương án này, BTC sẽ khắc phục được ngay lập tức các hiện tượng tiêu cực của mùa lễ hội cũ như tập trung quá đông vào một thời điểm gây chen lấn, lộn xộn, thương mại hóa và nguy cơ mất an toàn cao, chi phí thấp hơn, giảm tải cho BTC… Tuy nhiên, hạn chế của nó là sẽ thu hút ít người hơn, có thể vấp phải sự phản đối của cộng đồng và nguy cơ xuất hiện những luồng phát Ấn ngầm…

Tình trạng chen lấn, xô đẩy, buôn bán ấn ở chợ đen vẫn diễn ra trong các năm trước tại Lễ hội đền Trần.

Phương án thứ 2 là vẫn tổ chức khai Ấn như thường lệ, nhưng lùi lại thời gian phát ấn vào sáng ngày hôm sau và kéo dài thời gian phát ấn trong 2-3 ngày, trên cơ sở thực hiện thật tốt các vấn đề bảo vệ an ninh, trật tự, vệ sinh môi trường. Với phương án này, lễ hội sẽ vẫn tiếp tục thu hút được đông đảo du khách, cân bằng được các lợi ích, tuy nhiên có nhược điểm là đã can thiệp vào tính thiêng liêng của nghi lễ…

Sau khi các phương án được đưa ra, tại hội thảo đã xuất hiện nhiều luồng ý kiến khác nhau. Cụ Trần Quốc Văn, 80 tuổi, đại diện cho các cụ cao niên thôn Tức Mặc, phường Lộc Vượng (TP Nam Định) cho biết: “Lễ khai Ấn là nét đẹp văn hóa tâm linh, là phong tục tập quán tín ngưỡng truyền thống lâu đời của địa phương. Do vậy, nếu làm đảo lộn tín ngưỡng cũng có nghĩa là đi ngược lại với lịch sử phát triển văn hóa”. Cụ Trần Quốc Văn cũng đề nghị cần giữ nguyên Lễ khai Ấn theo tục lệ cổ và tổ chức theo nghi lễ truyền thống, không nên thay đổi. Nếu khai Ấn xong nhưng để đến hôm sau mới phát thì sẽ càng thêm phức tạp, bởi du khách phải ở lại quá lâu, việc giữ gìn an ninh trật tự, an toàn giao thông sẽ phức tạp hơn mà tình trạng chen lấn xô đẩy khi vào dự lễ, nhận ấn vẫn khó tránh khỏi. TS.Trần Mạnh Quảng, Chủ tịch Hội đồng Trần tộc cũng cho rằng, không nên thay đổi giờ phát Ấn vì đó là truyền thống của lịch sử.

Tuy nhiên, đại đa số ý kiến của các nhà nghiên cứu, nhà khoa học đều nghiêng về phương án 2, đó là vẫn tổ chức lễ khai Ấn đúng nghi lễ truyền thống, nhưng lùi thời gian phát Ấn vào những ngày sau đó để tránh tình trạng chen lấn, xô đẩy.

PGS.TS Trần Đức Minh, Chủ tịch Hội Khoa học lịch sử tỉnh Nam Định cho biết, ngày nay, Lễ hội đền Trần từ một lễ hội trang trọng, mang tính giáo dục, nhân văn và có yếu tố văn hóa tâm linh cao đang bị biến tướng, thương mại hóa, thiếu tuyên truyền, quảng bá một cách bài bản cho du khách. Theo ông Minh, đối với lễ hội này nên tránh cách hành xử kiểu cái gì không quản lý được thì cấm, mà nên tìm giải pháp làm sao để quản lý và tổ chức hợp lý lễ hội, kết hợp được lễ hội nhằm tôn vinh những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc với quảng bá du lịch, để vừa góp phần phát triển kinh tế - xã hội, vừa thỏa mãn ước muốn hưởng thụ văn hóa tâm linh của nhân dân. Ông Minh cũng cho rằng, sau khi khai Ấn đêm 14 chỉ nên phát ấn tượng trưng. Còn số Ấn phát đại trà cho nhân dân thì nên rải ra và thực hiện vào những số ngày sau đó.

Sẽ phát ấn vào sáng ngày hôm sau để tránh tình trạng chen lấn, xô đẩy trong đêm Khai ấn

GS. Trần Lâm Biền (thuộc Bộ VH,TT&DL) cũng cho rằng, việc phát ấn là không thể phá bỏ, vì nó nằm trong yêu cầu của một bộ phận đông đảo quần chúng, nhưng vấn đề đặt ra là cần giải quyết như thế nào. Theo ông Biền, việc phát Ấn không nhất thiết phải tập trung vào ngày 14, mà có thể kéo dài ra trong những ngày sau. 

Còn TS. Lê Thị Minh Lý, Phó Cục trưởng Cục Di sản văn hóa (Bộ VH,TT&DL) khẳng định, lễ khai Ấn đền Trần là một nghi lễ do cộng đồng sáng tạo ra, là một biểu hiện văn hóa có giá trị từ lâu đời của dân tộc. Chính vì thế chúng ta phải có trách nhiệm tôn trọng và gìn giữ. Bà Lý cho rằng, nên tăng cường việc thông tin, tuyên truyền, giới thiệu giá trị đích thực của di sản để mọi người không ngộ nhận, hiểu nhầm. Đồng thời cần phải trao quyền lại cho cộng đồng, để cộng đồng tự thực hành và tổ chức các nghi thức, không nên mở rộng quy mô, không nên gắn cho nó quá nhiều ý nghĩa và có thể không cần phát Ấn đại trà như bây giờ.

Kết luận tại hội thảo, ông Nguyễn Chí Bền, Viện trưởng Viện VHNT khẳng định, việc chọn mô hình phù hợp cho Lễ hội đền Trần Nam Định là một công việc khó khăn, cần có lộ trình xây dựng đề án cẩn trọng với sự tiếp cận và nhìn nhận từ phương pháp văn hóa học. Trên tinh thần tiếp nhận chủ trương của Bộ, BTC sẽ tiếp tục tổ chức khai Ấn theo nghi lễ truyền thống, tuy nhiên việc phát Ấn sẽ được tính toán kỹ lưỡng để rút kinh nghiệm, từ đó đưa ra một mô hình tổ chức lễ hội đền Trần hợp lý cho năm 2012 và những năm tiếp theo.