Lễ cúng thần lúa của người Châu-ro (lễ sa yang-va) tại Đồng Nai

Người Châu-ro còn được gọi là Ph’nôông, Tô, Ro, Dơro, Xôp… Đồng bào này tự gọi là Chrau Jro (Chrau: người, Jro: tên bộ tộc). Năm 1999, dân số người Châu ro đứng thứ 5 trong tổng số 40 dân tộc đang sinh sống ở tỉnh Đồng Nai. Lễ Sa Yang-va là một lễ hội truyền thống của đồng bào Châu ro được tổ chức hàng năm vẫn giữ được nhiều nét đặc sắc, đã phản ánh nền kinh tế nông nghiệp nương rẫy và du canh, phụ thuộc rất nhiều vào thiên nhiên. Lễ hội cúng Yang-va được tổ chức vào Ba, lúc này là thời gian người dân đã thu hoạch mùa xong và đang chuẩn bị gieo hạt.

Trước đây, đồng bào Châu ro còn ở căn nhà dài. Căn nhà của họ có khi dài tới 50-70 chục mét, có vài chục hộ gia đình nhỏ ở một ấp, có một già làng sẽ đứng đầu nên lễ cúng Yang-va có thể kéo dài khoảng một tuần và mang tính chất tập thể  Ngày nay nhà dài đã không còn nữa, từng hộ sẽ lần lượt cúng lễ hội này và ở mỗi ấp có thể sẽ kéo dài cả tháng, nhưng chỉ tổ chức trong tháng 3.

Lễ cúng thần lúa của người Châu-ro (lễ sa yang-va) tại Đồng Nai

Rượu ịt (rượu quảng là một thứ rượu cần) thường được đồng bào làm sẵn trước cả tháng. Gạo lứt được nấu chín rồi trải ra một đệm bàng cho nguội. Men được làm bằng các loại lá rừng và trộn với vỏ cây bình linh giã nát, sau đó trộn với bột gạo và nặn thành viên. Vò đựng rượu ịt to cỡ thùng gánh nước trở lên và được rải một lớp trấu sạch mỏng ở dưới đáy, cơm trộn với men theo tỷ lệ đã được quy định, sau đó được đổ vào. Miệng vò gài vỉ xong rồi người ta sẽ úp ngược vò xuống đất trong ba ngày đêm. Sau đó vỉ sẽ được mở ra, phủ một lớp trấu sạch mỏng lên bên trên cùng rồi bịt miệng vò lại. Nếu cơm khô thì chỉ 1 tháng sau là rượu ngấm, còn cơm nhão thì chỉ 25 ngày là đã được rượu. Chủ nhà sẽ chiết rượu ra một chai đựng rượu cốt để cúng tổ tiên, sau đó sẽ đổ thêm nước lã vào cho đầy vò. Lúc uống, người ta sẽ dùng cần dài để hút. Khi rượu với thì châm thêm nước cho đầy lại uống tiếp. Rượu ịt có màu sắc đục lờ lờ, mùi vị ngai ngái mùi lá tươi, và là thứ nước được lên men nhẹ (uống nhiều cũng sẽ bị say)

Trước ngày diễn ra lễ cúng Yang-va, chủ nhà sẽ sách chai rượu ịt cốt đi mời họ hàng, bạn bè làng xóm. Khách đến dự lễ đều được chuẩn bị một chai rượu, cũng có thể là rượu đế và phong bao tiền đều tùy vào lòng thành của chủ nhà.

Vào ngày lễ cúng Yang-va, mọi thứ cần phải chuẩn bị sẵn sàng từ trước. Thông thường chủ nhà sẽ nhờ người thân hoặc bạn bè đến làm giúp như việc dựng cây nêu, làm các loại bánh trái để cúng (bánh nếp, bánh dày, cơm lam…), lau chùi và trang hoàng bàn thờ Yang… Người ta sẽ lấy hai cây tre non và vót đầu cây thành bông để tượng trưng cho bông lúa. Đỉnh bông sẽ rải một lớp tro để đốt trầm hay nhang thơm. Một cây được dựng ở bàn thờ, một cây thì đặt ở kho lúa. Bàn thờ Yang được bày biện rất đơn sơ, đặt vài mâm cúng, mỗi mâm cúng đều có thịt gà, rượu, bánh và miếng thịt heo sống…Riêng mâm hứa trả vụ tới thì không có thịt gà mà được đặt vào đó 15 cọng tre, mỗi cọng sẽ xâu 7 miếng tim,lòng, gan,… đặt xung quanh miếng thịt heo sống.

Các cụ già của buôn làng đang dâng lễ vật cúng Yang và tổ tiên

Người gọi Yang đứng lên đọc lời khấn trong lễ cúng theo truyền thống sẽ là Thầy Chang hoặc Bà Búp, nhưng những năm gần đây là sẽ người chủ gia đình, người được dòng họ tôn trọng, thân tộc. Vào buổi sáng sớm của ngày cúng Yang-va, trong khi các thành viên trong gia đình và họ hàng đang chuẩn bị cho lễ vật cúng thì bà chủ nhà sẽ đeo gùi, mang theo cái bầu nước và chà gạt đi vào rẫy để thực hiện nghi thức “rước hồn lúa”. Lễ vật người ta sử dụng để thực hiện nghi thức “rước hồn lúa” gồm có hai cây mía, hai cây chuốc non, các bông lúa có nhiều hạt và sau khi rước về nhà sẽ được chia thành hai phần: một phần để ở bàn thờ Yang-va, một được đặt vào trong kho lúa.

Lễ cúng Yang-va thường được cử hành từ lúc 10 giờ, làm lễ 3 lần:

- Lần đầu tiên, chủ nhà sẽ đọc lời thỉnh Yang và tổ tiên, ông bà về chứng kiến cho lòng thành của chủ nhà.

- Lần thứ hai, đọc bài khấn trả lễ mùa trước và cầu khấn cho mùa vụ tới Yang và ông bà tổ tiên sẽ cho được mùa thì sẽ trả lễ to hơn.

- Lần thứ 3 là tổ chức cúng ngoài kho lúa.

Bài khấn hứa của gia chủ có tiết tấu nhịp nhàng, nội dung của lời khấn ở trong nhà và ở kho lúa không khác nhau là mấy. Ở kho lúa thì chú trọng đến Yang lúa nhiều hơn các Yang khác. Lễ cúng thường diễn ra trong tiếng cồng, chiêng bảy chiếc tiếng đàn, đánh theo nhịp điệu, có lúc khoan thai, lúc thì dồn dập. Người dân nơi đây cho rằng phải có tiếng cồng chiêng, tiếng nhạc cụ rộn ràng thì các Yang và ông bà tổ tiên mới vui vẻ về dự lễ và chứng giám lễ cúng.

Những người phụ nữ Châu ro đang đánh cồng chiêng

Lễ cúng Yang ở kho lúa cũng chính phần kết thúc nghi lễ cúng Yang-va. Gia chủ sẽ mời khách lên nhà chính. Lễ vật và thức ăn được làm cho ngày cúng Yang sẽ được dọn ra để đãi khách. Mở đầu cho cuộc vui, một vò rượu cần sẽ được khai mở và người phụ nữ nhiều tuổi nhất trong gia đình sẽ được mời uống trước vì người đó là tiêu biểu cho sự cai quản và chăm sóc nhà cửa, người chịu đựng nhiều khó khăn nhất, lo lắng cho gia đình… Trong khi cùng chung vui với gia chủ và uống rượu cần, mọi người đều nói chuyện vui vẻ, họ hát những bài hát của dân tộc mình theo tiếng nhạc của đàn tre, cồng chiêng, kèn lúa ngân vang.

Khi màn đêm buông xuống, tại một khoảng sân rộng ngay trước nhà của gia chủ, đồng bào sẽ tụ tập xung quanh bếp lửa và cùng nhau hát, cùng nhảy múa và biểu diễn các loại nhạc cụ… Gia chủ cũng rất chu đáo khi chuẩn bị sẵn rượu cần để mời khách đến dự. Họ cùng vui chơi cho đến khi bếp lửa tàn, đó thường là lúc nửa đêm, đó cũng chính là lúc lễ hội cúng Yang-va kết thúc trọn vẹn.