Lễ Tủ Cải của dân tộc Dao Quần chẹt tại Điện Biên

Theo nghĩa Nôm Dao thì Tủ là báo cáo còn Cải là đặt tên, nghĩa của từ Tủ Cải tức là lễ báo cáo với ông bà tổ tiên và thần linh về việc đặt tên âm cho người con trai trong dòng họ, bởi vì khi cúng lễ thường xưng tên với tổ tiên nên họ kiêng không dùng tên thật.

Lễ Tủ Cải của dân tộc Dao Quần chẹt tại Điện Biên

Tủ Cải là một lễ rất quan trọng trong tập tục văn hóa của người Dao, để đánh dấu sự trưởng thành của con trai người Dao và như lễ thành đinh của người Kinh phong tục cổ truyền. Đồng bào Dao có quan niệm rằng ai đã thụ lễ này mới được xem là người đã đủ tư cách tham gia các công việc của dòng tộc, cộng đồng và những người làm nghề thầy mo đều phải trải qua nghi lễ này mới được công nhận. Bé trai từ 8 tuổi trở lên của một gia đình có điều kiện kinh tế ổn định thì gia đình này sẽ được cho phép làm lễ Tủ Cải.

Trước ngày tổ chức lễ từ 10 đến 15 ngày, gia chủ sẽ phải chuẩn bị các lễ vật, thực phẩm tùy thuộc theo nhu cầu và muốn tổ chức quy mô lớn, nhỏ thế nào, đồng thời phải mang lễ vật đến để mời các thầy cúng có uy tín trong bản để nhờ họ chọn ngày lành tháng tốt rồi mới tổ chức lễ.

Trước ngày  tổ chức lễ 1 ngày, các thầy cúng và họ hàng thân tộc của gia chủ đã có mặt đông đủ. Thầy cả sẽ phân công công việc cho các thầy cúng, những người đến giúp việc, họ hàng và dân bản sẽ cùng dựng đàn lễ ở trong nhà (nơi đặt bàn thờ tổ tiên), đặt một đàn lễ ngoài trời (nơi thờ các thần linh), dán sớ điệp và viết tờ sớ để báo cáo trình báo với tổ tiên và thần linh.

Người con trai Dao đang được làm lễ Tủ Cải

Khi khâu chuẩn bị đã hoàn tất, lễ Tủ Cải sẽ được bắt đầu. Trong suốt  từ 2 đến 4 ngày đêm, tất cả những ai đến dự lễ đều phải ăn chay. Lễ Tủ Cải được tổ chức lớn nhất trong vùng, gồm có 7 ông thầy cúng với nhiệm vụ và quyền hạn khác nhau. Thầy cả và thầy hai sẽ là linh hồn và cũng là người điều khiển chính của các nghi lễ. Các thầy phải đọc thông viết thạo chữ Nôm Dao và thuộc các quyển sách cúng, các bài tế các vị thánh thần hay các bài diễn ca.

Mở đầu nghi lễ, thầy cả sẽ đọc lời tuyên bố lý do vì sao tổ chức lễ Tủ Cải. Nội dung của nghi lễ này sẽ thầy cả đề cập tới lịch sử của người Dao, ai là con trai đều phải làm cái lý này, sau đó xướng tên những người được thụ lễ. Tiến trình lễ sẽ diễn ra với nhiều lễ thức khác nhau như: lễ báo cáo lên các vị thần linh, lễ khai đàn, lễ nhập tổ tiên, lễ đặt tên âm, mời tổ tiên trong đàn đến lễ để nghe báo cáo, các nghi thức cầu xin ông bà tổ tiên phù hộ cho con cháu được thụ lễ (sư mới) và làm ăn phát đạt, lễ thụ đèn, lễ quá tăng, lễ cấp thêm âm binh, lễ cấp bằng sắc, lễ cấp cầu, lễ cấp đạo sắc, lễ tạ Thánh, lễ thăm thiên đình, lễ trình diện lên Ngọc Hoàng, lễ cúng Ngọc Hoàng, Thần Nông, lễ ngã đàn hóa kiếp, lễ tiễn Bàn Vương, tiễn đưa tổ tiên và nghi lễ tạ ơn.

Diễn trình lễ đặc biệt sinh động ở phần những người giúp việc nhập vai tổ tiên, thần linh về nghe báo cáo, nhảy múa, ăn cỗ sum vầy cùng con cháu và chia tay bịn rịn lưu luyến không muốn rời khi phải về trời. Hay cảnh ma ngoài rừng vào phá lễ, bị bắt nhốt và phần kết được thả ra nhảy múa vui mừng. Lễ thành công khiến cho người ta có thể tưởng tượng quanh ta luôn tồn tại song hành một thế giới vô hình bên thế giới thực tại với nền tảng là lấy cội nguồn tiên tổ, thần linh làm điểm tựa vững chắc đểvươn tới tương lai tươi sáng.

Trong phần lễ có xen lẫn các nội dung của phần hội, cả Lễ và Hội phối hợp nhịp nhàng và có mối quan hệ rất mật thiết với nhau, tạo nên bầu không khí linh thiêng nhưng cũng rất ấm áp tình người, và tràn đầy sự hứng khởi. Lời cầu khấn, những lời răn dạy từ tổ tiên, thầy cúng sẽ chuyển lời thần linh, tới sư mới hòa vào tiếng chiêng, tiếng trống. Tất cả sẽ diễn ra rất sinh động và theo một quy trình có mối quan hệ mật thiết, từ khâu chuẩn bị cho tới việc cử hành các nghi lễ. Các lễ thức và cách thức trình diễn, bày tỏ tình cảm và ước nguyện của con cháu với tổ tiên thông qua các thầy cúng và những người giúp việc.

Lễ Tủ Cải là để khẳng định một người con trai Dao đã trưởng thành và được tham gia các công việc của dòng tộc và xã hội

Các lễ thức được diễn ra theo trình tự quy định cứ như vậy cho đến ngày cuối cùng của lễ, vừa mang ý nghĩa giáo huấn nhưng cũng mang màu sắc tâm linh rất huyền ảo, đồng thời có thể phản ánh những khát vọng của con người luôn lấy cội nguồn và tiên tổ làm nền tảng và để rèn tâm, tu dưỡng đức.

Lễ thức quan trọng bậc nhất trong lễ Tủ Cải chính là việc thầy cả ban cho người được thụ lễ 1 bản đạo sắc được viết bằng chữ Nôm Dao, có ghi về lý lịch của sư mới, lý do thụ lễ và các điều răn dạy của tổ tiên. Người Dao xem đạo sắc là bằng chứng để sư mới được phép tham gia các nghi lễ của xã hội người Dao. Tên của chàng trai này cũng được ghi lại trong gia phả, sử dụng mỗi khi cúng lễ và khi qua đời sẽ được con cháu thờ cúng theo tên âm này.

Sau khi các nghi lễ kết thúc, thầy thư ký sẽ đọc báo cáo  tổng kết trước đàn lễ tổ tiên, báo cáo kết quả của lễ, đồng thời tạ ơn tổ tiên và thần linh đã phù hộ, thỉnh cầu cho sư mới gặp được nhiều may mắn. Cuối cùng gia chủ gửi lời cám ơn và mời mọi người tham gia lễ cùng ăn bữa cơm đoàn kết, họ cùng nâng cốc để chúc mừng cho sư mới.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, lễ Tủ Cải của đồng bào người Dao đến nay vẫn giữ gìn được bản sắc văn hóa từ xa xưa và luôn hiện hữu trong đời sống cộng đồng của người Dao. Lễ Tủ Cải còn có tác động tích cực tới việc giáo dục những con em góp phần xây đắp nên mối gắn kết cộng đồng, bảo tồn được tinh hoa văn hóa của dân tộc.