Lễ hội Nước Mặn tại Bình Định

Lễ hội Nước Mặn được lập ra và tổ chức tại chùa Bà đã đánh dấu một cảng thị đã bước vào thời kỳ phồn vinh, đồng thời thể hiện sự dung hợp văn hóa giữa người Việt và người Hoa, và cứ thế duy trì, phát triển trải qua bao thăng trầm của cảng thị này. Cho tới ngày nay, mặc dầu cảng thị này đã suy tàn, không còn là một nơi phồn vinh nữa mà là một vùng quê yên tĩnh nhưng chùa Bà thì vẫn còn, lễ hội Nước Mặn vẫn còn được gìn giữ như một hoài niệm của người dân nơi đây về một đô thị thương cảng đã từng là một trung tâm thương mại và văn hóa của một thời của Bình Định. 

Thuở xưa, khi cảng thị đang còn phồn vinh, phố phường nơi đây rất đông đúc, tới ngày lễ ban nghi lễ sẽ diễu hành, dân cảng thị có cả người Việt lần người Hoa (Minh Hương) cùng khiêng kiệu đến miếu Thành Hoàng, miếu Bà Mụ (bà chúa Thai sinh - Bảo sản), miếu Quán Thánh để rước linh vị của các vị thần này về chùa Bà để chuẩn bị cho nghi thức tế lễ. Vào lúc nửa đêm ngày 30 tháng Giêng sẽ cử hành lễ tế chính thức thần Thành Hoàng, Quan Thánh, Bà Mụ, Thiên Hậu là những vị thần đã khai sáng và che chở cho cuộc sống tinh thần cũng như vật chất của người dân cảng thị, cầu xin các vị thần sẽ ban phúc lành cho họ để họ làm ăn phát đạt hơn, sinh đẻ tốt lành con cháu đông đúc, và cầu cho cảng thị ngày một phát triển hơn. Những gia đình đã làm ăn phát đạt hay sinh con đạt ý nguyện trong năm qua sẽ thành kính mang lễ vật đến tạ ơn các vị thần. 

Đoàn rước lễ trong Lễ hội Nước Mặn

Có người ở Kon Tum, Gia Lai, xuống, từ Khánh Hòa, Phú Yên, thành phố Hồ Chí Minh ra và hiến tế cả một con heo, con bò hay một khoản tiền khá lớn để giúp dân cảng thị tu sửa lại đền miếu và cử  hành lễ hội. 

Phần tế lễ đã phần nào thể hiện được tinh thần dung hợp giữa hai tín ngưỡng Việt và Hoa trong đời sống tâm linh. Các vị thần người được Việt và người Hoa sùng bái đều sẽ được rước về thờ trong chùa Bà để khách gần xa đến chiêm bái, thỉnh cầu. Sự xuất hiện thần Thành Hoàng trong tế lễ với ngai thờ riêng đã chứng tỏ một điều rằng, dù là các vị thần của người Việt hay người Hoa đều phải chịu sự cai quản của Thành Hoàng của bản xứ. 

Sau ngày tế thần, đến ngày thứ hai và ngày thứ ba sẽ là hai ngày hội. Ban tế lễ và ban tổ chức hội đều phải chịu sự cai quản và hướng dẫn của chính quyền cảng thị. Ngày tế thần là một nghi thức tín ngưỡng, ngày hội mới là lúc phô diễn được những vẻ đẹp văn hóa của cảng thị xưa. Khách thập phương xa gần đều hội tụ về Nước Mặn và chờ đợi từ vài ngày trước. Sau tế lễ họ được mới vào chùa cầu để cúng và dự hội. Nghi thức mong chờ nhất đó là hình thức rước các biểu trưng diễu hành đường phố để tưởng nhớ tới công lao của cha ông, những người đã biến vùng sình lầy này trở thành một cảng thị sầm uất ở miền cực Nam của Việt Nam lúc bấy giờ. Những hình người tượng trưng như: người vỡ ruộng đắp bờ, kẻ chặt cây phá rừng ngập mặn, kẻ giăng lưới đánh cá, người chăn nuôi gia súc.v.v… đều được đặt lên một kiệu tiếp nối nhau khiêng đi. Lại còn có hình ảnh biểu trưng cho tàu thuyền viễn dương với những tay chèo vạm vỡ đã vượt qua biết bao sóng gió đã làm sống lại cảnh tượng của cảng thị trong những ngày đầu thời kỳ phồn vinh. Phật giáo và Đạo giáo cũng thuận theo bước chân di cư của người Việt, sau đó là người Hoa đến Nước Mặn nên trong ngày hội Nước Mặn còn có lễ rước biểu trưng Hà Tiên Cô đang ngồi trong tòa hoa sen có cánh khi cụp khi xòe vô cùng ấn tượng đã thu hút sự chú ý của người xem. 

Người dân từ khắp nơi đổ vể Bình Định tham dự lễ hội Nước Mặn

Việc rước các biểu trưng diễu hành qua phố phường đã đánh thức những truyền thống tốt đẹp của cha ông ta trong quá trình mở nước và xây dựng một vùng đất mới. 

Sau lễ rước biểu trưng, ban ngày sẽ tổ chức các trò chơi dân gian. Tùy điều kiện tổ chức của mỗi năm nhưng nhìn chung là có các trò như: kéo co, đấu vật, chơi cù, chọi gà, đấu võ, bắt vịt, đập ấm, nấu cơm thi, bịt mắt bắt dê. Còn có trò chơi tao nhã như thả thơ, hô bài chòi,  xổ cổ nhơn, đánh cờ người. Có trò chơi được truyền từ người Hoa như đốt cây bông hay đổ giàn. Ban đêm, các gánh hát nổi tiếng của phủ Quy Nhơn sẽ tới hát bả trạo và diễn tuồng; còn có tiết muc múa lục cúng của các phật tử.

Các trò chơi dân gian và các tiết mục văn nghệ múa hát đã thu hút lượng đông đảo người trong vùng cũng như khách phương xa đến dự hội cả ngày lẫn đêm. Bởi vì thế trong cả 3 ngày lễ hội Nước Mặn thời xưa, người dân ở phủ Quy Nhơn luôn sống trong niềm vui hân hoan và bầu không khí ngày hội mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Trên tất cả các tuyến phố, người Việt cùng người Hoa, người từ các nước Đông Nam Á và phương Tây sẽ tới truyền giáo, buôn bán và cùng chung vui.

Từ giữa thế kỷ thứ XVIII trở về sau, biển đã lùi ra xa, tàu thuyền lớn cũng không vào Nước Mặn được nữa, cảng thị dần dần suy tàn, theo đó cảng thị Quy Nhơn bắt đầu ra đời vào cuối thế kỷ thứ XIX sang đầu thế kỷ thứ  XX. Người dân Nước Mặn, nhất là những thương nhân người Hoa đã chuyển về Quy Nhơn, hay các thị trấn thị tứ trong vùng hoặc đi xa vào tận Chợ Lớn - Sài Gòn để buôn bán. Thế nhưng đến ngày mở hội họ vẫn trở về Nước Mặn như là trở về quê hương một thuở của họ vậy. 

Lễ hội Nước Mặn là một lễ hội truyền thống của tỉnh Bình Định

Phần hội ngày nay không còn nghi thức rước biểu trưng trên các tuyến phố như xưa nhưng vẫn có nhiều trò chơi truyền thống, ngoài ra còn tổ chức thi đấu bóng chuyền giao lưu giữa các xã lân cận. Ban đêm vẫn mời các gánh hát trong vùng về diễn suốt mấy tối của lễ hội. 

Cùng với sự suy tàn của cảng thị, màu sắc cổ truyền của lễ hội Nước Mặn cũng ngày càng phai nhạt đi sau bao thăng trầm và biến động theo năm tháng. Lễ hội Nước Mặn sẽ là hồi ức về một đô thị thương cảng lớn nhất của phủ Quy Nhơn trước khi suy tàn, hóa thân thành một thành phố biển Quy Nhơn của tỉnh Bình Định như ngày nay.