Lễ hội cầu mưa của người Thái đen Mường Lò tại Yên Bái

Lễ hội cầu mưa "pay so phôn" là nghi lễ không thể thiếu trước mỗi mùa vụ mới của người dân Thái đen Mường Lò Yên Bái. Trong lễ hội cầu mưa này, con người không chỉ cầu xin các đấng siêu nhiên ban cho mùa vụ tươi tốt, mưa thuận gió hòa, mà còn thông qua các yếu tố tâm linh để nhắc nhở, khuyên răn về bổn phận và trách nhiệm của mỗi con người.

Vẻ đẹp người con gái Thái ở Mường Lò

Người Thái quan niệm rằng có sự tồn tại của hai thế giới. Thế giới thực gồm có sự sống của con người và muôn loài mà con người có thể thấy được. Còn thế giới siêu nhiên là thế giới có lực lượng quyết định sự sống trên trái đất do đó người dân tộc Thái rất coi trọng việc cúng tế. Bên cạnh đó, người Thái cho rằng thần linh còn cai quản cả mưa gió, thương những đứa trẻ sinh ra không có cha để làm nhà nên thần linh đã không làm mưa khiến cho trời hạn hán, đây cũng là một cách trừng phạt những người phụ nữ có con ngoài giá thú, vì vậy trong hội cầu mưa bao giờ cũng phải có một người đàn bà góa - "me mải" đại diện dẫn đầu cùng những người dân bản cầu xin các vị thần chủ sông suối, chủ nước (biểu tượng cụ thể ở đây là thuồng luồng - "tô ngựa") để mời các thần linh về lắng nghe mông ước, nguyện vọng và phù hộ cho con người.

Lễ hội cầu mưa của người Thái đen Mường Lò

Bà góa cùng với các bà, các mẹ trong bản phải mặc áo tơi cọ - "sửa cọk", phải đội nón, và cùng khênh bung đến từng nhà để quyên góp. Các bà còn phải đem theo một chiếc mẹt - "lổng" và một chiếc mõ tre - "khe mọ" . Đến nhà nào các bà cũng phải gõ mõ báo hiệu, gõ mẹt rồi cất tiếng hát: "Dú hươn bấu lê?/ Me nang ơi?/ Khắp tu lét haử é/ Khay tu phôn haử é/ So nặm phôn háy cả/ So nặm Phạ háy na/ Háy na háy ta cả/ Háy cả háy lí lo/Khẩu dú hay tai phoi/ Hòi dú na tai lệnh/ Pảnh dú sả hôm quân/ Măn dú khủm tai ẩu/ Báo thẩu tai dạ pa/ Báo na tai da nhiểu da nhiếng/ ... Mựt ma sương áng ỏm/ Cóm ma cờ áng nin dơ. Dịch theo tiếng Kinh có nghĩa là: Có ở nhà không bà nàng ơi/ Đóng cửa nắng cho tôi/ Xin nước mưa làm mạ/ Xin nước trời làm ruộng/ Vừa làm ruộng vừa làm mạ/ Làm mạ làm nhanh nhanh/ Lúa trên nương đã chết khô/ Ốc ở ruộng chết cạn/ Bánh men rượu thành khói/ Sắn dưới đất chết thối/ Con trai không còn nơi bắt cá/ Con cà niễng không có để ăn/... Trời tối như nước chàm/ Mây đen về như mực...".

Các nhà tùy vào điều kiện, có người góp gạo, có người góp rượu, góp sắn, góp khoai để vào mẹt rồi các bà mới chuyển vào bung, sau đó chủ nhà và đoàn người cùng hát: "Phôn phôn giơ/ Lôm lôm giơ", theo tiếng kinh có nghĩa là: "Mưa nhanh nhanh/ Gió nhanh nhanh".

Khi có đủ lễ vật, đoàn người rước hình mô phỏng "Tô Ngựa" sẽ đến địa điểm cúng lễ, bà góa lấy mẹt làm mâm, đặt lễ vật vào và bắt đầu cúng bài cúng cầu mưa với nội dung mời chủ sông suối, chủ nước về ăn lễ vật và lắng nghe mong ước, nguyện vọng của người dân bản cầu xin trời làm mưa: "Mơi chaủ phảu tu lét mướng bun/ Mơi chảu phảu tu phôn mướng phạ/ Mơi ma kin chịn mu luông, mu pi to lỏng/... Kin lẹo chắng coi cáo đi/ Lảy kin pang chắng coi cáo cụm/ Khắp tu lét mướng bun haử nớ/ Khay tu phôn mướng phạ haử nớ"... theo tiếng kinh có nghĩa là: Mời chủ giữ cửa nắng của trời/ Mời chủ coi cửa mưa của thiên/ Xin mời về ăn thịt lợn nạc to bằng máng giã gạo... Ăn rồi xin rủ lòng thương/ Ăn xong thì xin phù hộ/ Đóng cửa nắng lại nhé/ Mở cửa mưa đi thôi. Bà góa tổ chức cho dân bản ăn uống vui vẻ và cùng múa hát cầu mưa. Không thể thiếu các điệu xòe truyền thống, bởi "Không xòe không tốt lúa/ Không xòe lúa không trổ bông...". Sau đó tất cả người dân bản, thanh niên nam nữ sẽ cùng nhau ra những chỗ còn nước và mọi người vừa té nước lên nhau, vừa đồng thanh hô: "Phôn phôn giơ/ Lôm lôm giơ".

Điều độc đáo của lễ hội cầu mưa ở người Thái Mường Lò là vai trò của nghi lễ cúng tế không nhiều. Ta chỉ thấy bà góa cùng với các bà mẹ tảo tần chịu thương chịu khó và rất giàu lòng nhân ái. Trong xã hội của người Thái xưa, người phụ nữ là người phải chịu nhiều khó nhọc, nhất là những người góa chồng, hoặc những người có con ngoài giá thú, bởi không có bàn tay người đàn ông giúp đỡ làm những việc nặng nhọc. Vì vậy trong lễ hội cầu mưa việc chỉ có các bà, các mẹ đến từng nhà quyên góp và cầu mưa có một ý nghĩa vô cùng đặc biệt, hành động và lời cầu xin cho bản mường của những người phụ nữ nghèo khổ ấy thấu lên tận trời xanh.

Bà góa giống như một sứ giả chuyển tải nguyện vọng chính đáng của người dân bản với các đấng siêu nhiên, đồng thời còn có vai trò như một thủ lĩnh. Bà góa cùng các bà sẽ đến từng nhà kêu gọi lòng đoàn kết, thức dậy lòng nhiệt tình, ý chí và quyết tâm của những người dân bản. Phải chăng sự đoàn kết đã xây dựng nên những công trình thủy lợi "mương, phai, lái lin" và vai trò của người phụ nữ ở thời kỳ mẫu hệ của người Thái được biểu đạt rất tinh tế qua hình ảnh đầy nhân ái này.

Hình tượng chiếc mõ và cái mẹt vừa mang ý nghĩa âm dương giao hòa, sinh sôi phát triển. Chiếc mẹt giống như bầu trời thu nhỏ, tiếng gõ của chiếc mẹt tượng trưng cho tiếng sấm báo hiệu trời mưa. Cái mẹt đối với người Thái còn có nhiều ý nghĩa sâu sa, tinh tế. Chiếc mẹt mang hồn lúa gạo, khi mỗi đứa trẻ ra đời đều được đặt vào chiếc mẹt cho hay ăn chóng lớn; thời xưa những đôi vợ chồng hiếm muộn con còn lấy mẹt làm giường để nhanh có con; khi mỗi người dân Thái đen qua đời, mẹt còn được để quạt lửa trong lễ hỏa thiêu, sau đó hài cốt sẽ được rửa sạch rồi đặt vào mẹt trước khi đem đi chôn cất...

Một nghi thức tại lễ hội cầu mưa

Cùng với Lễ hội "Xên bản xên mường", tức là cúng bản cúng mường để tri ân các bậc đã có công dựng xây, bảo vệ nên đất Mường Lò đã được nhân dân tôn làm thành hoàng, lễ hội cầu mưa là một lễ hội sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng rất quan trọng đối với cộng đồng. Lễ hội sẽ được tổ chức vào đầu mùa mưa, ngay sau tết Nguyên đán. Cùng với nghi lễ đón tiếng sấm đầu mùa được coi là quyết định của chúa trời, của các vị thần mưa, các vị thần gió, chủ sông suối... trước nguyện vọng của dân lành, người Thái Mường Lò còn coi đây là một lễ Hội cầu mùa có ảnh hưởng to lớn đến đời sống vật chất, tinh thần và tâm linh của cả cộng đồng, có ảnh hưởng đến mùa màng, sức khỏe và sự làm ăn của bản mường năm ấy, nên bao giờ lễ hội cũng được tổ chức rất trọng thể, vui vẻ và thu hút sự tham gia của đông đảo bà con.