Lễ hội cúng cá Ông tại Quảng Ngãi

Trình thức một lễ hội cúng Cá Ông thông thường ở ven biển tỉnh Quảng Ngãi (được miêu tả chủ yếu qua lễ hội lăng vạn Đông Yên, lăng Cù Lao và lăng Thạch Bi) bao gồm các nghi lễ sau: Lễ túc yết, lễ nghinh Ông, chánh lễ và các trò diễn.

Lễ túc yết (hay còn gọi tắt là lễ yết) là lễ hiến cáo, được tiến hành vào chiều tối ngày chánh tế, gồm các bước từ sơ hiến, á hiến đến chung hiến. Thường là lễ cúng chay, nhằm cầu siêu tế độ cho những người bị rủi ro chết trên sông trên biển, cung thỉnh thần Nam Hải và các vị thủy thần, thành hoàng, thổ thần, các vị tiền hiền, hậu hiền, tiền vãng và hậu vãng về dự lễ.

Lễ nghinh Ông thường diễn ra vào khoảng 3 giờ đến 4 giờ sáng của ngày chánh tế, là lễ rước thần Nam Hải và các vị thần về dự lễ hội. Đoàn thuyền nghinh Ông thường có 3 chiếc thuyền được trang trí cờ hoa rực rỡ, có bày hương án, bài vị và lễ vật... Những người tham gia lễ nghinh Ông gồm có chánh tế, các bồi tế, tư văn, hành nghi, học trò gia lễ, các thầy chùa và ban nhạc lễ. Có nơi còn có cả đội chèo bả trạo và đội gươm theo hầu (như ở vạn Cù Lao - Mỹ Tân, Bình Chánh, và vạn Đông Yên, Bình Dương, Bình Sơn). Đoàn thuyền nghinh Ông thường ra cách bờ chừng 2km - 3km rồi thực hành những nghi lễ thỉnh Ông và các vị thần. Sau khi thực hành nghi lễ, đoàn thuyền rước vong Ông sẽ về chánh điện để làm lễ chánh tế.

Chánh tế là buổi lễ thường diễn ra vào khoảng 5 giờ đến 6 giờ sáng. Lễ vật dùng hiến tế trong lễ chánh tế thường phải là tam sanh, trong đó có 1 đến 2 con heo sống (đã cạo sạch lông nhưng chưa được xẻ thịt) được đặt quay đầu về chánh điện. Thành viên ban tế tự giống như những thành viên tham gia lễ nghinh Ông. Lễ chánh tế cũng diễn ra các bước sau: sơ hiến, á hiến và chung hiến như lễ yết, nhưng lễ chánh tế còn có múa gươm và có hát bả trạo. Đội gươm múa thì hầu thần theo các bước hiến tế, còn đội bả trạo thì múa sau khi các bước hiến tế đã kết thúc, vừa có ý nghĩa hầu thần lại vừa phục vụ nhu cầu vui chơi giải trí cho nhân dân trong làng, trong vạn.

Làm lễ cúng bái ngoài bờ biển

Trước năm 1945, vào dịp tổ chức lễ hội tế Cá Ông, trong làng, trong vạn còn tổ chức các hình thức vui chơi giả trí như  lắc thúng, đua thuyền, kéo co, hát đối đáp, hát bội, đấu vật, đua cà kheo…, nhưng ngày nay thì các trò diễn này đã thiếu vắng, thi thoảng mới có một số trò diễn như lắc thúng, đua thuyền, hát bội...

Ngoài những hình thức phổ biến vào những dịp lễ xuân thu nhị kỳ, còn có những nghi lễ liên quan đến việc cúng tế Cá Ông, tuy không thường xuyên nhưng cũng hết sức thiêng liêng của cư dân vùng sông nước, như lễ tang Cá Ông và lễ Thượng ngọc cốt.

Cá voi chết được ngư dân gọi là Ông bị "lụy", hoặc "đi tu". Khi xác cá voi trôi dạt vào bờ biển của làng, của vạn nào thì làng, vạn phải lo làm lễ tang cho Ông. Họ rất vui mừng khi được Ông "lụy" vào bờ biển của làng, cảu vạn mình, vì cho rằng đó chính là phúc lớn của làng, nên lễ tang cho Cá Ông cũng được tiến hành hết sức thiêng liêng và trang trọng. Người nào trông thấy Ông luỵ đầu tiên sẽ làm trưởng nam, chịu tang Ông trong 3 năm, như đối với chính cha mẹ mình. Sau khi làm lễ tế Ông tại lăng, thì dân làng sẽ làm lễ tế Ông tại bờ biển - nơi Ông lụy. Lễ tang của Cá Ông cũng diễn ra các bước giống như lễ tang của người chết. Có nơi cũng có đội bả trạo hát chèo hầu nhằm kể công ơn Cá Ông đã cứu mạng những ngư dân không may gặp nạn ở trên biển do phong ba, bão tố. Ngoài ban tế tự và nhân dân trong làng, trong vạn còn có đại diện các vạn chài khác đến tham gia lễ tang và phúng điếu.

Sau 3 năm, kể từ khi làm lễ tang Cá Ông, ngư dân làm lễ Thượng ngọc cốt. Lễ Thượng ngọc cốt là lễ rước cốt Ông đưa vào trong lăng để thờ. Họ rửa sạch từng bộ phận của xương Cá Ông bằng nước, rượu và nước ngũ vị trước khi đưa vào trong điện thờ. Có những nơi còn có cả nghĩa địa cá voi như ở Thạch Bi, Lệ Thủy...

Một nghi thức trong lễ hội

Hiện nay, nhiều nơi trong tỉnh hàng năm còn tổ chức cả lễ hội cúng Cá Ông, nhưng tiêu biểu nhất là lễ hội cúng Cá Ông của các vạn chài:  Đông Yên (Bình Sơn), Cù Lao - Mỹ Tân, Thạch Bi (Sa Huỳnh, Đức Phổ), lăng Chánh, lăng Thứ và lăng Tân... (Lý Sơn), lăng Cổ Luỹ Nam (Nghĩa Phú, Tư Nghĩa).