Hội Xoan tại Phú Thọ

Di sản văn hóa Hát Xoan

Tập "truyền thuyết Hùng Vương" đã ghi lại sự tích của hát xoan như sau: "Vợ của vua Hùng mang thai đã lâu, đã tới ngày sanh nở, đau bụng mãi mà vẫn không sanh được. Có một người hầu đã tâu với vua Hùng về một nàng Quế Hoa xinh đẹp, múa hát rất hay, nên đã đón nàng về múa hát để có thể làm cho đỡ đau và sinh nở được. Vợ vua Hùng nghe lời, đã cho mời nàng Quế Hoa đến. Quế Hoa vâng theo lời triệu, đến chầu vua Hùng. Bấy giờ vợ vua Hùng đang lên cơn đau rất dữ dội, mới bảo nàng Quế Hoa đứng trước giường để múa hát. Quế Hoa vâng lời miệng hát, tay múa, đi qua, đi lại trước giường. Giọng hát trong vắt , khi cao, khi thấp như chim ca, suối chảy, tay uốn chân đưa, người mềm như tơ, dẻo như bún ai cũng say mê. Vợ vua Hùng mải nghe hát, xem múa nên không thấy đau nữa, đã hạ sanh được ba người con trai khôi ngô đẹp đẽ. Vua Hùng vui mừng khôn xiết và hết lời khen ngợi Quế Hoa, mới bảo nàng dạy múa hát cho các mỵ nương. Quế Hoa hát chầu vợ vua Hùng vào đầu mùa xuân nên các mỵ nương đã gọi lối hát ấy là hát xoan".

Hội Hát Xoan tại Phú Thọ

Từ đó điệu hát Xoan đã được lưu truyền rộng rãi với dân chúng, nhất là nam nữ thanh niên ở trong vùng và đã được tổ chức thành phường hát. Hàng năm cứ vào mùa xuân, các phường xoan ở Phù Đức, An Thái, Kim Đôi, Thét thuộc huyện Phù Ninh lại thường tổ chức hát ở cửa đình vào những ngày hội đám hết hội đám thì lại chia nhau đi hát ở các địa phương ở trong và ngoài tỉnh. Người đứng đầu của một phường Xoan (hay họ Xoan) sẽ là một ông trùm. Ông trùm phải là một người có kinh nghiệm về nghề nghiệp xã giao và phải viết chữ để hát dẫn một số bài dài được chép bằng văn tự. Mỗi phường Xoan thường có từ 15 đến 18 người hoặc có thể đông hơn. Trừ trùm phường, các thành viên khác thường là trai gái tuổi từ 16 đến 18. Nam thì gọi là kép, còn nữ gọi là đào, số đào sẽ thường đông hơn số kép. Trước mùa hội hè họ sẽ tổ chức tập luyện rất bài bản. Mùa hội họ đi tứ xứ để hát có khi đôi ba tháng họ mới về.

Trình diễn Hát Xoan

Ngày nay, hát Xoan chỉ thấy phổ biến nhất ở vùng đất Tổ thường diễn ra vào mùa xuân, sau ngày Tết Nguyên Đán. Mỗi một phường Xoan sẽ giữ hát ở một số cửa đình nhất định. Tục giữ cửa đình cũng có ý nghĩa đó là tránh sự tranh chấp và dẫm chân nhau giữa các phường xoan với nhau. Từ tục này cũng đã dẫn đến tục kết nghĩa họ xoan và những người địa phương của đình sở tại. Tình nghĩa ấy rất được coi trọng. Và mỗi một phường Xoan hay còn gọi là họ xoan sẽ phải có một ông trùm, có từ bốn đến năm kép và có từ mười đến mười lăm đào.

Hát xoan là một di sản văn hoá vô giá của những người dân vùng đất Tổ - tỉnh Phú Thọ. Nhằm gìn giữ và phát huy loại hình nghệ thuật này, các phường xoan ở đây đã không ngừng đào tạo và bồi dưỡng cho thế hệ trẻ để những ngày hội làng, ngày lễ Tết của dân tộc, còn những làn điệu hát xoan mượt mà, thắm đượm tình quê, góp phần làm phong phú và đa dạng thêm kho tàng văn hoá dân gian Việt Nam./.