Lễ hội cầu ngư tại Bình Định

Theo thống kê vào năm 2002, toàn tỉnh Bình Định có hơn 15 lăng Nam Hải - nơi diễn ra lễ hội cầu ngư. Lễ hội này gắn liền với tục thờ cúng loài cá Voi với nhiều truyền thuyết vẫn còn ghi đậm nét trong dân gian.

Lăng Nam Hải, đó là lăng thờ cá Voi (cá ông) do ngư dân của các làng chài lập ra để thờ cúng và xin phước lành. Cá Voi hay còn gọi là cá Ông là một loại cá lớn có vú sống dưới biển, có con dài khoảng hơn 30 mét, nặng tới hàng chục tấn, là loài cá có sức mạnh phi thường. Ngư dân kể rằng có nhiều lần ghe, thuyền của ngư dân gặp mưa bão ở ngoài khơi, cá voi thường là ân nhân giúp họ thoát nguy. Cá coi sẽ áp tựa lưng vào mạn thuyền giúp thuyền khỏi bị sóng gió lật đổ và cũng giúp nó khỏi bị sóng gió đẩy vào ghềnh đá. Ngư dân ven biển xem đây là sự bảo vệ của Nam Hải thần ngư.

Từ những công lao của loài cá voi người dân đã tôn chúng làm vị Thần ngư Nam Hải (có nơi còn gọi là Quan âm Nam Hải hay Nam Hải Ngọc Lân). Cả cá và người đều có mối quan hệ thân thiết, khi dân vạn chài thấy cá voi chết vì bị mắc cạn lâu ngày hay bị bệnh, họ sẽ tập trung lại để cử hành lễ an táng cho cá voi. Sau 3 năm an táng, ngư dân sẽ làm lễ di hài cốt của cá về lăng Nam hải của làng để thờ.

Lễ hội cầu ngư tại Bình Định

Ở Bình Định, lăng Nam Hải ở làng Hưng Lương thuộc xã đảo Nhơn Lý , thành phố Quy Nhơn là một trong những lăng đã được xây dựng lâu đời hơn cả. Các bảo vật vẫn còn được lưu giữ tại lăng là sáu sắc phong từ triều Nguyễn tặng như: Thiệu trị tam niên bát nguyệt nhất thập tam nhật, Minh Mạng thất niên cửu nguyệt nhất thập nhất nhật, Thiệu trị tam niên cửu nguyệt nhị thập nhất nhật, Đồng Khánh nhị niên thất nguyệt nhất nhật, Tự Đức tam niên nhất thập nhất nguyệt bát nhật, Khải Định cửu niên thất nguyệt nhị thập ngũ nhật; và 2 liễn phong là Võ Cao Môn và Ngọc Tôn Thần. Điều đó đã nói lên rằng lễ hội cầu ngư ở vạn chài Hưng Lương đã được hình thành khá lâu đời, lăng Nam Hải của làng chài Hưng Lương là một di tích ra đời muộn nhất là vào cuối thời vua Gia Long. Lễ hội cầu ngư tại lăng Nam Hải thuộc xã đảo Nhơn Lý, thành phố Quy Nhơn được tổ chức vào ngày mồng 10 tháng Năm âm lịch hằng năm.

Lễ hội cầu ngư lăng Nam Hải của làng Hưng Lương có lễ chính là tế Nam Hải Ngọc Lân. Lễ tế là dịp để ngư dân nơi đây bày tỏ niềm kính tín, chiêm tượng đối với thần linh, đồng thời gửi gắm những ước nguyện của dân làng là cầu cho mùa màng bội thu và vạn chài được bình an. Nghi lễ tế cá Ông được thực hiện tương đối giống với nghi thức tế Thành hoàng. Bởi vậy có nhà nghiên còn cứu gọi cá Ông là Thành hoàng làng vạn chài. Người đứng đầu lễ tết là một ban khánh tiết do vạn chài lựa chọn, gồm các bậc cao niên đức độ, gia đình hòa thuận và đặc biệt không bị vướng tang. Người được chọn làm chánh tế phải tập quỳ, tập lạy cả tháng trước đó, còn phải ăn chay, nằm mộng trong 3 ngày trước khi lễ tế. Khi tế lễ thần nếu chánh tế lạy sai sẽ bị vạn chài bắt vạ.

Theo thông lệ hàng năm, lễ hội sẽ diễn ra trong 3 ngày đêm. Ngày đầu tiên sẽ cử hành nghi thức lễ cúng trần thiết bài vị, sau đó sẽ đến nghi lễ nghinh thần, rồi lễ an thần. Ngày thứ hai cử hành nghi thức đại lễ tế thần. Phần hội đông vui nhất với trò chèo bả trạo, h hát dân ca, hội xây chầu hát bội, và nhiều trò chơi dân gian của người dân vùng biển, sẽ được tổ chức vào ngày thứ ba, bên cạnh đó có sự đan xen trong thời gian cử hành tế lễ ở ngày đầu tiên và thứ hai.

Nghi thức lễ đầu tiên còn được gọi là lễ vọng, được bắt đầu vào lúc sáng sớm với mục đích cáo giỗ, xin thần Nam Hải báo cho dân chài điềm lành dữ trong năm. Nghi thức lễ được cử hành trang nghiêm, sau khi dâng đủ ba tuần rượu ông chánh tế sẽ đọc văn cúng. Bản văn cúng có nội dung ca ngợi công ơn của cá Ông trong việc phù giúp các vạn chài. Nghi thức lễ nghinh thần hay còn được gọi là lễ nghinh ông Sanh (tức Đông Hải Ngọc Lân), có lăng cử hành lễ nghinh thần cả trên bờ lẫn dưới biển (nghinh thủy lục), được đưa về ngự tại điện lăng để chứng kiến lễ tế thần Nam Hải.

Tiếp theo là lễ tế cô hồn diễn ra ở sân lăng Nam hải với nhiều lễ vật gồm: bát gạo, bát cháo thánh (cháo hoa), muối, rượu, hương đăng, trầu cau, đồ vàng mã. Bắt đầu lễ tế, vị chánh bái sẽ gõ 3 hồi mõ, sau đó dâng tuần rượu và đọc văn tế. Nội dung văn tế cô hồn nhằm thể hiện sự cảm thương cho những kẻ bất hạnh và thể hiện tình cảm cộng đồng nhân ái dành cho người khốn khổ đã khuất. Tế xong, vật tế lễ sẽ được tung ra khắp nơi để những cô hồn nhận.

Đoàn rước thần trong Lễ hội cầu ngư tại Bình Định

Lễ thánh tế (hay Đại lễ nghinh thần) thường tiến hành vào lúc nửa đêm của ngày thứ hai bước sang ngày thứ ba. Lễ vật cúng gồm đầu heo, bánh tráng, hoa quả (không bao giờ được dùng đồ hải sản). Phần tế có đầy đủ nghi thức lễ lục cúng, đọc văn tế để ca ngợi công đức vô lượng của thần, cầu xin thần ban cho vạn chài mùa màng bội thu, thuyền ra khơi được xuôi chèo mát mái, khi trở về thì tôm cá đầy ghe. Sau đó ngư dân sẽ làm lễ xuống thuyền và mở màn cho mùa vụ đánh bắt cá mới.

Lễ xây chầu hát bả trạo là một nghi thức quan trọng và bắt buộc, là mở màn cho buổi hát án, đã trở thành một lệ không thể thiếu trong lễ hội. Đội hình trình diễn lễ xây chầu bao gồm các con trạo (tay chèo) nghe lệnh chỉ huy của các tổng mũi, tổng lái, tổng khậu và tổng thương. Tất cả sẽ được sắp xếp theo hình một chiếc thuyền rồng, tượng trung cho thuyền linh để đưa linh hồn của cá Ông phiêu diêu ở miền cực lạc. Nội dung xuyên suốt là để tạ ơn và ca ngợi công đức của cá Ông, xin thần ban cho vạn chài một cuộc sống bình an và no đủ.

Đan xen với phần nghi lễ sẽ là phần hội bao gồm các sinh hoạt dân gian truyền thống đặc trưng của vạn chài. Một hình thức sinh hoạt văn hóa vừa thuộc nghi thức tế lễ vừa thuộc phần hội là hát bả trạo, nhưng cũng có nhhuwngx hình thức hoàn toàn thuộc về hội, tạo nên không khí vui vẻ, náo nhiệt trong làng trước khi bắt đầu một vụ mùa mới như hô bài chòi, câu hò đối đáp trên thuyền, tổ chức hát bộ ban đêm, cuộc thi đua ghe, lắc thúng…

Là những người dân sống nhờ vào biển khơi, đã gắn bó thân thiết với biển, thường xuyên phải đối đầu với những cơn sóng gầm, gió dữ. Họ đã gửi gắm niềm tin của mình vào vị thần ngư Nam hải, hay cá Ông. Ngư dân vạn chài đã lập lăng cá Ông để thờ phụng, mở ra lễ hội tế thần để cầu bình an, cầu mùa màng tươi tốt, đồng thời thể hiện ước vọng thiêng liêng của những ngư dân về một cuộc sống bình an và phồn thịnh.

Gắn liền với tín ngưỡng thờ cúng loài cá Ông, lễ hội cầu ngư còn là dịp giúp người ngư dân nơi đây phần nào giải tỏa, điều tiết lại đời sống tâm lý và tinh thần của cá nhân cũng như cộng đồng ngư dân. Quanh năm bận rộn, vất vả với việc đi biển với bao khó khăn, và nguy hiểm. Các sinh hoạt văn hóa trong lễ hội cũng đã mang lại niềm vui, sự hưng phấn cho bà con vạn chài, tạo tâm thế vững tin vào một năm mới mưa thuận gió hòa, vụ mùa đánh bắt bội thu. Mặt khác, lễ hội cầu ngư còn là dịp để cộng đồng ngư dân tri ân với thần linh, với thế hệ tiền nhân đã đi trước, những người đã có công lao trong việc phát triển nghề cá./.