Khôi phục những giá trị truyền thống trong lễ hội tại Bắc Giang

Chào ông, với hơn 10 năm nghiên cứu về văn học dân gian và lễ hội, xin ông cho biết một số nét tiêu biểu của các lễ hội, các dạng hình thức  lễ hội ở tỉnh Bắc Giang có gì khác với hình thức của các lễ hội ở vùng quê khác?

Lễ hội là một trong những hình thái sinh hoạt văn hoá lâu đời của vùng quê Việt Nam. Tỉnh Bắc Giang nằm trong xứ Kinh Bắc xưa, nơi đó có vùng đất tụ cư của nhiều dân tộc cùng sinh sống không những nổi tiếng về truyền thống đấu tranh anh dũng, bất khuất chống giặc ngoại xâm mà còn là miền đất hiếu học, có nhiều người đỗ khoa bảng, về một số di tích lịch sử văn hoá danh lam thắng cảnh,  là nơi bắt nguồn xuất hiện của nhiều lễ hội dân gian truyền thống ở dọc bên bờ các con sông và cả ở trên vùng núi rừng đại ngàn vùng cao. Vì vậy hoạt động lễ hội được tổ chức rất phong phú và có từ nghìn đời nay. Vì nằm trong vùng Tứ trấn của đất kinh thành Thăng Long xưa nên những điểm tiêu biểu của lễ hội ở Bắc Giang cũng không có gì khác so với lễ hội xứ Bắc, chỉ có điều tỉnh ta có nhiều dân tộc thiểu số nên các lễ hội phong phú hơn.

Hội đình Thái Đào, tổ chức vào 19/5 âm lịch tại xã Thái Đào

Ta phân chia các loại lễ hội như sau: Hội đền, thờ những người có công với nước, với dân tộc được người dân suy tôn như đền Ia thờ tướng Hùng Linh Công - người có công đánh giặc Ân; đền làng Vân thờ Thánh Tam Giang; đền Đa Mai thờ 2 nàng công chúa Bảo Nương, Ngọc Nương, đền Suối Mỡ thờ bà chúa thượng ngàn Quế Mỵ Nương... Các hội đình như đình Thổ Hà, đình làng Thành, làng Vẽ, đình  Trâu Lỗ, đình Sàn... thờ Thái Thượng cáo quân, thờ thành hoàng, thờ Tướng Cao Sơn - Quý Minh, thờ vua ông, vua bà... Các loại đền chùa thờ Phật như chùa La, chùa Bổ Đà... Một vấn đề nổi bật trong các lễ hội xưa ngoài phần lễ trang nghiêm thì phần hội lại được diễn ra vô cùng sinh động với nhiều trò chơi dân gian đặc sắc, ví dụ như: đánh cờ, vật, nhảy phỗng, đập niêu,chơi đu, đua thuyền, đánh cầu cạn, bơi chải bắt vịt, chơi cầu nước, cướp cầu, bắt trạch, ... Bởi lẽ vì thế nên đã là người dân Việt thì lễ hội luôn trong tiềm thức của họ, thành một điểm nhấn, một điều không thể thiếu giúp họ luôn nhớ quê hương, nguồn gốc của mình dù họ có đi đâu về đâu. 

Đúng vậy! Bởi vì cuộc sống con người ngoài đời sống vật chất còn có một đời sống tâm linh và đời sống tinh thần nữa mà đây chính là sợi dây kết nối giữa truyền thống và hiện tại. Lễ hội được diễn ra là để thoả mãn những nhu cầu ấy. Vì vậy qua thời gian nó đã trở thành phong tục đẹp, điểm tựa về tinh thần cho con người và hơn ai hết nó là nơi lưu giữ lại được những ký ức đẹp trong cuộc đời mỗi con người để rồi kỷ niệm sâu lắng về quê hương, xứ sở không bao giờ phai mờ được trong tâm trí họ, dù họ có sống xa quê thậm chí xa xứ nữa. Anh thấy đấy, có những bộ phận dân cư phải di cư vì một lý do nào đấy đến một nơi ở mới, họ mang theo cả đình chùa, nơi thờ cúng thành hoàng làng. Mỗi vùng đất đều có những phong tục tập quán riêng, đó là cái còn lại để người ta nhớ quê hương bản quán nguồn gốc của mình. Ngay cả ở vùng đất Bắc Giang nơi tụ hợp của rất nhiều người đến từ các vùng đất Nam Định, Hà Nam, Hưng Yên, Bắc Ninh, Thái Bình... họ đã mang theo cả phong tục tập quán của họ. Tôi nghĩ đó chính là niềm tin giúp cho họ yên tâm tồn tại và phát triển trên đất này.

Với góc độ là một người nghiên cứu về văn hoá dân gian, ông có nhận xét gì về sự gia tăng rất nhanh của các lễ hội hiện nay, cả những "hội nhập" khiên cưỡng đang diễn ra ở các lễ hội?

Đất nước ngày càng phát triển với đời sống tinh thần và vật chất của con người từng bước được nâng lên, những đòi hỏi về sinh hoạt tinh thần của người dân cũng ngày càng được nâng lên cho phù hợp. Vấn đề bảo tồn duy trì phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến nhưng đậm đà bản sắc dân tộc theo Nghị quyết Trung Ương số 5 đã và đang được triển khai có hiệu quả cao. Nhiều tư liệu quý văn hoá dân tộc được khôi phục bảo tồn và phát huy, những lễ hội dân gian truyền thống được phục hồi, các hoạt động văn hoá trò chơi dân gian được mở rộng. Kể cả lễ hội mới được khôi phục như hội hội Cầu Vồng, Xương Giang, hội hát các dân tộc vùng cao. Hội mới mở như lễ hội Yên Thế tôn vinh người anh hùng dân Hoàng Hoa Thám... rồi các làng cũng tổ chức các lễ hội . Tôi cho đó là một xu hướng tốt. Tuy nhiên hiện nay sự mở rộng quy mô thái quá của nhiều lễ hội, rồi công tác tổ chức, quản lý lễ hội đan xen nhiều mục đích, các trò chơi hoạt động văn hoá thể thao thiếu chọn lọc đang làm xấu đi hình ảnh của một lễ hội dân gian truyền thống với những nét đẹp thuần khiết xưa. Mới đây, Thủ tướng Chính phủ đã có công điện chấn chỉnh về hoạt động lễ hội năm nay cho thấy những biến tướng của lễ hội cần phải cảnh báo, đòi hỏi cơ quan quản lý phải tích cực vào cuộc để bảo vệ giữ gìn nét đẹp truyền thống của lễ hội xưa.

Hội chùa Bổ Đà, tổ chức ngày 16-18/2 âm lịch tại Xã Thượng Lan

Vậy theo ông làm gì để vừa phát huy được những giá trị văn hoá vừa bảo tồn phát triển được lễ hội phù hợp với điều kiện hiện nay?

Khôi phục bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thống trong lễ hội là một điều hết sức cần thiết. Nhiều lễ hội quý đã bị mai một theo thời gian, cũng đồng nghĩa với nhiều di sản bị thất truyền, ta phải có trách nhiệm khôi phục lại. Tôi lấy ví dụ những nét đẹp trong các lễ hội xưa trên đất Bắc Giang như hát ví, hát đối đáp, hát cửa đình, hát trống quân nay hết rồi. Rồi nhiều trò chơi dân gian như cây đu, nhảy phỗng, cướp cờ, bơi chải bắt vịt, bịt mắt bắt dê… hiếm khi gặp ở các lễ hội. Có hội dựng cây đu nhưng ít người biết nhún. Có hội mới chú trọng phần lễ mà sao nhãng phần hội. Bên cạnh đó, vẫn còn nhiều  lễ hội vẫn giữ được nghi thức truyền thống xưa như lễ hội Thổ Hà, lễ hội Y sơn, lễ hội Hạ Lát, hội Tòng Lệnh, hội Từ Hả, hội đua chải Mai Đình… Giữ được những giá trị văn hoá, nét đẹp truyền thống trong lễ hội có nghĩa là ta bảo vệ được phong tục tập quán của mỗi làng quê để mỗi người Việt Nam chúng ta có thể tự hào về cội nguồn của dân tộc mình, về truyền thống cha ông, về đất nước có trên 4000 năm tuổi đang từng bước đổi mới đi lên hội nhập cùng bạn bè quốc tế.

Xin cám ơn ông về cuộc trò chuyện này.

lehoi.info Tổng hợp./