Lễ A - ne - pạ - gờ - bá tại Yên Bái

Nằm ở trong nhóm ngôn ngữ Tạng Miến, với dân số vào khoảng 600 người cư trú tập trung chủ yếu ở hai thôn Nẫu và thôn Nhầy thuộc xã Châu Quế Thượng, Văn Yên, Yên Bái, người Xá Phó (Phù Lá) là một trong những tộc người bản địa có nền văn hoá rất đa dạng và phong phú với nhiều những phong tục tập quán nghi lễ tín ngưỡng dân gian đặc sắc và độc đáo mà trong đó lễ A - Ne - Pạ - Gờ - Bá  (Lễ quét ma làng - còn có tên gọi khác là lễ đuổi ma làng) là một trong những lễ hội lớn, vô cùng đặc sắc và cũng vô cùng quan trọng đối với mỗi người dân ở tại nơi đây.Ngày tổ chức lễ a ne pạ gờ bá chính thức là vào ngày mùng một tết Nguyên Đán. Địa điểm tổ chức nghi lễ là một bãi đất rộng bằng phẳng và gần bờ suối ngay cổng làng.

Các cô gái dân tộc trong lễ quét ma làng của người Xá Phó

Lễ quét ma làng là nghi lễ thể hiện những khát khao, mong muốn của người dân về một cuộc sống hạnh phúc tươi đẹp. Đây là phần còn sót lại của nghi thức cầu an và cầu yên của cả cộng đồng. Toàn bộ dân làng sẽ cùng nhau góp công sức, lễ vật để cầu xin thần linh và trời đất bảo vệ dân làng luôn khoẻ mạnh, ấm no.

Khi vào ngày lễ, tất cả các gia đình trong làng mỗi nhà đều phải đóng góp một lít rượu, một con gà và 3 ống gạo, thịt lợn (do cả làng cùng góp chung)…để cùng cả làng tổ chức lễ hội cúng chung. Trong ngày lễ tất cả mọi người sinh sống trong bản làng đều phải ra nơi tổ chức lễ cúng để cùng nhau chuẩn bị lập đàn cúng, làm bàn thờ và dự lễ cúng đuổi ma làng cùng với ông thầy cúng. 

Để tổ chức cho nghi lễ, thì trước những ngày diễn ra lễ cúng chính thức, người dân phải lập một đàn cúng ngay sát mép suối mặt quay về phía mặt trời mọc (sàn cao khoảng 0,8m  và rộng khoảng 40 - 60m2, phải đủ chỗ cho cả làng ngồi trên sàn, vì ngày trước làng đồng bào Xá Phó nơi đây thông thường từ 10-15 gia đình cùng sinh sống). Đây là nơi mà  dân làng sẽ tổ chức lễ cúng thần linh và cùng nhau ăn uống vui vẻ mừng cho một năm mới với những ước muốn cuộc sống no đủ và hạnh phúc.

Lễ quét ma làng- nét đặc sắc của người Xa Phó

Ngay tại cổng chính của làng, một cây nêu sẽ được dựng lên phía bên phải cổng làng. Đây là câu nêu được dùng để treo một chiếc mõ báo và do một người được dân làng cử ra để canh giữ  và báo hiệu cho cả làng biết mỗi khi có người lạ vào làng trong suốt khoảng thời gian 15 ngày kiêng kị của lễ “a ne pạ gờ bá”.  

Sau khi mọi công việc chuẩn bị cho nghi lễ được hoàn thành, vào ngày mồng một tết, lễ cúng chính thức sẽ được diễn ra dưới sự chủ trì của ông thầy cúng trong làng. Lễ vật chính trong lễ cúng đuổi ma làng a ne pạ gờ bá gồm có :  Một mâm cúng chính sẽ được đặt trên sàn có một con gà luộc, rượu, thịt, dây chỉ hai màu trắng và đen, một chiếc mõ gỗ, một đoạn dây thừng buộc mõ, giấy và hương. Mâm cúng sẽ được đặt giữa sàn và hướng về phía làng.

Vào ngày lễ chính thức, từ sáng sớm mọi người trong làng từ trẻ đến già đều phải tập trung tại sàn nơi diễn ra lễ cúng. Tất cả mọi người mỗi người mỗi công mỗi việc cùng nhau chuẩn bị cho lễ cúng. Người thì mổ gà, kẻ thì giết lợn, một nhóm khác thì cùng thầy mo chuẩn bị mâm cúng, trưởng bản thì cùng với những người giúp việc tiếp nhận lễ vật và phần đóng góp của các gia đình trong làng bản mang tới góp vào lễ cúng. Ngoài phần lễ vật được dâng cúng, thì tất cả đồ lễ do các gia đình mang tới đều được dùng để làm cỗ ăn mừng cho toàn thể dân làng. Theo người dân ở nơi đây cho biết tất cả số thực phẩm mang ra đóng góp của các gia đình trong ngày lễ đều phải được ăn hết tại nơi cúng mà không một ai được mang về bản. Theo quan niệm của người dân Xá Phó, nếu không ăn hết mà mang về nhà sẽ mang theo những điều rủi ro và không may mắn trong năm mới.

Lễ cúng chính thức sẽ được bắt đầu vào khoảng 15 giờ khi dân làng đã tập trung đầy đủ và mọi công việc chuẩn bị cho ngày lễ đã xong, từ việc chuẩn bị các đồ lễ lễ cúng và cỗ ăn mừng trong ngày lễ. Thầy cúng sẽ ngồi trước mâm cúng và tiến hành cúng khấn cầu xin các thần linh, thổ công và thần đất về phù hộ, bảo vệ và giúp đỡ cho toàn thể dân làng trong năm mới gặp được thật nhiều may mắn, cúng cầu xin các thần linh về canh giữ cho bản làng cho mọi người luôn luôn khoẻ mạnh, làm ăn thuận lợi, nuôi trồng ngày càng tốt tươi, trồng ngô ngô đầy đồng, trồng lúa lúa chắc hạt, không bị các loại chim chóc, sâu bọ về phá hoại mùa màng của người dân, cầu xin các thần thánh canh cho các loại ma đói, ma khát không cho về làng phá quấy dân làng.

Ông thầy mo sẽ cúng trong khoảng 15p. Tiếp đến thầy mo sẽ cầm mõ lên, cả dân làng phải hướng về phía chiếc mõ, với một niềm tin rằng chiếc mõ sẽ canh giữ cho cả làng không cho các ma dữ, vía dữ vào làng và mang theo những điều không may mắn rủi ro về làng.  Cả làng sẽ cùng nhau bầu ra một người có nhiệm vụ canh chừng chiếc mõ trong suốt 15 ngày kiêng của lễ a ne pạ gờ bá.  Người được dân làng lựa chọn canh mõ phải là người cao tuổi cư trú lâu đời trong làng, phải là người ăn ở có phúc đức và được dân làng tin tưởng. Theo quan niệm của dân gian, ai là người được chọn canh mõ là một điều vô cùng may mắn cho chính gia đình và dòng họ của người đó. Họ luôn tin tưởng rằng thần linh và các thánh sẽ phù hộ cho gia đình và cả dân làng một năm mới chỉ gặp những điều may mắn trong cuộc sống và tránh được những điều xấu xa đen đủi.

Lễ A - ne - pạ - gờ - bá tại Yên Bái

Sau khi kết thúc lễ cúng mọi người dân có mặt tại lễ  A ne pạ gờ bá đều phải cúi xuống vái lạy chiếc mõ 3 vái, đồng thời, mỗi người dân cũng đều phải khấn với đại ý như: “ …Nhờ mõ trông bản làng cho yên ổn tốt đẹp...làm ăn phát tài...được mùa no đủ…không bị dịch bệnh thiên tai mất mùa…”

Sau đó ông thầy mo sẽ tiến hành nghi thức buộc chỉ vía cho chiếc mõ để thông qua đó các thần linh sẽ bảo vệ chiếc mõ và bảo vệ cho dân làng trong năm mới. Thầy mo lấy hai đoạn chỉ trắng và chỉ đen trên mâm cúng buộc vào hai đầu của chiếc mõ. Họ cho rằng, gia đình nào trong bản cũng góp thịt, rượu, gà để tổ chức lễ cúng này với mong muốn thần linh sẽ phù hộ cho cả làng cả bản, ông thầy mo thay mặt cho dân làng buộc vía để gửi gắm những ước mơ nguyện vọng của người dân vào những sợi chỉ vía đó, cầu xin mõ hãy bảo vệ lấy dân làng.

Cúng xong ông thầy mo sẽ giao mõ và dây mõ cho người đã được lựa chọn canh mõ. Người được lựa chọn sẽ cùng với hai thanh niên trong làng mang mõ ra cây nêu được dựng ngay trước cổng làng, và từ đó người canh mõ phải có nhiệm vụ gác cổng làng trong suốt 15 ngày kiêng của lễ a ne pạ gớ bá. Khi có người lạ vào làng thì người canh mõ phải rung mõ cho cả làng biết để người dân đóng hết tất cả các cửa không cho khách lạ vào trong nhà mình.

Kết thúc nghi lễ cả làng sẽ cùng nhau ăn uống ngay tại nơi diễn ra lễ cúng. Mọi người từ trẻ đến già đều ăn uống vui vẻ với nhau trên sàn cúng từ lúc đó cho tới tận đêm khuya.

Trong lúc ăn uống vui chung cũng là nơi diễn ra các hình thức sinh hoạt văn hoá và văn nghệ dân gian với các điệu xoè “Xình xi bá” truyền thống cùng với các làn điệu dân ca mượt mà hoà quyện với âm thanh độc đáo của tiếng sáo mũi “cúc ke” và tiếng kèn bầu “Ma nhí” cùng với cỏ cây núi rừng hùng vĩ tạo nên một không khí vô cùng vui tươi, đoàn kết thấm đượm tinh thân nhân văn cao cả, trong niềm hy vọng một năm mới mở ra với bao nhiêu điều tốt đẹp hơn.