Lễ hội đình Ngọc Uyên tại Hải Dương

Đình Ngọc Uyên thuộc địa phận Phường Ngọc Châu, tp Hải Dương. Ngôi đình này xưa kia rất đẹp, đẹp đến mức bia "Ngọc đình bi ký" hiện đang được lưu giữ trong Đình làng Ngọc Uyên đã tả lại việc xây cất đình với những mỹ tự:

... "Ngôi đình nằm ở phía đông thành Phượng, chính là ngôi Đình Ngọc Uyên. Bao quanh đình 2 bên tả hữu là dòng sông Thái Bình. Xa xa cảnh đẹp lọt vào tầm mắt chính là án Ngọc Lặc cao chót vót. Phía trước giao lưu chảy xiết với con sông Lục Đầu. Phía sau cây cối mọc tươi tốt xum xuê. Nổi gần trông rất đẹp mắt đó là điền Triều (ruộng Triều). Trên dưới phì nhiêu rất tươi tốt. Nghìn cây cổ thụ che bóng mát là nơi chim chóc tụ hội hót véo von. Con đường rộng thênh thang, xe, ngựa qua lại rất tấp nập. Ngôi đình này quả thực là một danh lam thắng cảnh vậy"…

Làng Ngọc Uyên có tên Nôm là làng Đũi, xưa kia còn một ngôi văn chỉ nằm cạnh đình Ngọc Uyên ngày nay. "Từ chỉ bi ký" - Bia đá đã khắc ghi công đức của Hội tư văn bản xã đã có bài minh chép 2 câu như sau:  

Thanh Lâm thắng địa đệ nhất Ngọc Uyên.

Văn phong sơ trấn đạo mạch vĩnh chuyền

Nhân tài thế xuất khoa giáp bộ niên

Bi thành chi hậu phúc hưởng ức niên

Dịch nghĩa:

Đất Ngọc Uyên là nơi có thắng cảnh đẹp nhất huyện Thanh Lâm

Văn hóa phong tục thuần hậu nổi tiếng mạch đất lưu truyền mãi

Nhân tài xuất thế nối tiếp nhau đõ đạt qua các khoa giáp

Ghi lại trên bia để lưu muôn đời, hưởng phúc ngàn năm.

Đình Ngọc Uyên

Vào thế kỷ thứ 19, địa danh xã Ngọc Uyên, tỏng Trác Châu thuộc huyện Thanh Lâm, phủ Nam Sách, tỉnh Hải Dương trong mắt người dân nơi đây là vậy. Đủ để thấy, mảnh đất này có một sức hấp dẫn rất mạnh mẽ. Làng Ngọc Uyên tọa lạc ở ngã ba sông Kẻ Sặt và sông Thái Bình (chính vì vậy mới đặt tên là ngã ba Tam Giang). Sông Thái Bình nối với sông Văn Úc và đổ ra biển đã tạo nên một  thế trận vô cùng lợi hại, chính vì vậy các triều đại phong kiến trong lịch đều tận dụng nó để tác chiến bằng đường thủy trong các cuộc chiến với phong kiến từ phương Bắc. Dưới thời Hai Bà Trưng các tướng lĩnh đã từng giáp mặt với quân tướng nhà Hán và đã có nhiều trận huyết chiến diễn ra trên khúc sông này. Tướng của Tô Định tên là Mã Giang Long đã bại trận và chết dưới tay nữ tướng Ngọc Tuyền, đã có vô số quân tướng giặc bỏ thây nơi đây, buộc Tô Định phải rút quân về Bắc Giang để cố thủ. Thời nhà Đinh, họ Phạm đã có công trợ giúp Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 sứ quân. Thời nhà Trần, quân tướng Hưng Đạo Đại Vương đã từng hành quân qua nơi này trên những chiếc thuyền chiến, hợp quân bộ và thủy lại đánh tan quân Nguyên trong trận huyết chiến cuối cùng trên dòng sông Bạch Đằng…Chỉ với hơn 6km đường sông ở ngã ba sông Thái Bình - Kẻ Sặt, sử sách Việt Nam đã ghi lại biết bao chiến công oanh liệt của các vị anh hùng dân tộc, của nhân dân Việt trong các trận chiến chống lại giặc ngoại xâm.

Đình Ngọc Uyên là nơi thờ 2 vị thành hoàng làng là Lê Viết Quang và  Lê Viết Hưng. Ngọc phả và truyền thuyết để lưu lại cho biết:

Cha mẹ của Lê Viết Hưng và Lê Viết Quang là Ông Lê Viết Đức và Bà Bùi Thị Nguyên, quê ở thôn Gôi thuộc huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Vốn xuất thân từ gia đình nghèo khó, lại hiếm muộn về đường con trai nên ông bà đã quyết định rời cố hương tìm về nơi đất lành để sinh sống, và cuối cùng dạt tới làng Ngọc Uyên. Gặp nơi đất lành, bằng phẳng, đồng ruộng thì phì nhiêu, cây cối xanh tốt , sông nước thuận hòa nên xin được ngụ lại sinh sống. Ôn bà đã bỏ biết bao công sức để khai phá đất hoang, trồng lúa và đánh bắt tôm cá để mưu sinh, cùng bà con bản địa dựng nên điền trại. Tại nơi đây, thuận theo ý trời bà Bùi Thị Nguyên đã hạ sinh đôi hai người trai, tướng mạo trông rất khôi ngô, tuấn tú.  Hai cụ đã đặt tên một người là Lê Viết Hưng và người kia là Lê Viết Quang.

Hai vị này càng lớn càng vạm vỡ, to khỏe, thân hình trông cao lớn, trí tuệ tinh thông, văn võ song toàn.

Vào năm 930, Vua Nam Hán đã đem quân xâm chiếm nước ta. Không chấp nhận dưới ách đô hộ của quân Hán, nhân dân khắp nơi đã nổi dậy tổng khởi nghĩa. Năm 939, Ngô Quyền được lòng dân, được tướng sĩ ủng hộ nên đã đánh bại quân Nam Hán ngay trên sông Bạch Đằng, mở ra một kỷ nguyên thống nhất cho đất nước. Đến năm 944, Ngô Quyền qua đời, triều chính lại rơi vào cảnh rối ren, dẫn đến họa 12 sứ quân đã khiến dân tình hỗn loạn, cuộc sống của người dân chìm đắm trong đau khổ. Từ vùng đất Hoa Lư (Ninh Bình) Đinh Bộ Lĩnh đã phất cờ nghĩa dấy lên phong trào dẹp loạn được nhân dân ủng hộ. Hòa cùng với bách thứ, dân làng Ngọc Uyên đã đóng góp người tài, vật lực với mong muốn đất nước sớm phục hưng. Hai anh em Lê Viết Hưng và Lê Viết Quang đã tình nguyện đi theo Đinh Bộ Đầu, hưng binh trấn giữ ở châu thổ, đánh thắng nhiều trận tại Chí Linh, Thanh Lâm. Vì có công với nước nên hai ông đã được Vua Đinh phong tước, sau khi hai ông qua đời nhân dân đã lập đền thờ và tôn làm Thành hoàng.

Các em học sinh đang quét dọn sân đình

Đức Thánh Cả Lê Viết Hưng được phong lên làm Đương cảnh thành hoàng quan hà Đại vương "Trưởng tả đạo binh nhung kiêm tham tán mưu sự" .

Đức Thánh Hai Lê Viết Quang đã được phong lên làm Dương cảnh thành hoàng Đinh triều phong tước "Thiếu tử Thái Bảo tiền quân".

Hiện nay, trong đình Ngọc Uyên vẫn còn giữ lại đôi câu đối nguyên văn như sau:

Đinh triều lưỡng tướng phù quốc chí nam nhi

Văn võ toàn tài cứu dân trang Việt sử

Dịch nghĩa là:

Triều Đinh hai tướng giúp Vua giúp nước tỏ rõ tài chí nam nhi.

Văn võ song tòan, cứu dân (công) trạng đã được ghi trong sách sử nước Việt.

Trong gian hậu cung của Đình, còn 2 câu đối ca ngợi công đức của hai vị thành hoàng nguyên văn như sau:

Phù quốc an dân dực anh linh vu ngọc địa

Trừ gian thảo tặc phấn uy vũ ư Hoa Lư

Đình Ngọc Uyên được xây dựng từ năm nào đến nay cũng không còn tài liệu nào ghi rõ, trước đây vốn được dựng ở giữa làng chếch về phía Nam, thuộc địa phận xóm Giếng Quan. Nơi đây vốn là một khu đất trũng lầy lội, trông không được thoáng đãng, rất bất tiện cho việc đi lại và thăm viếng cũng như thờ cúng. Sau đó, đình đã được di dời về địa điểm ngày nay (ở đầu làng) là nơi cao ráo và thoáng mát. Theo các bô lão trong làng, khu đất này là nơi đắc địa bởi thế đầu rồng, ngôi đình nằm ở vị trí chính trán rồng, chếch phía trước cửa đình về hướng đông nam chừng 200m có 2 cái ao tròn tựa như mắt rồng.

Tuy rất khó để xác định năm khởi công xây dựng đình, nhưng căn cứ vào tài liệu hồ sơ di tích do Bảo tàng Hải Hưng lập thì vào khoảng năm Tự Đức thứ hai, tháng 4 năm Kỷ Dậu (1849)- như dòng chữ được khắc trên Thượng lương đã ghi rõ: "Hoàng triều Tự Đức thứ hai năm Kỷ Dậu tháng tư". 

Đình Ngọc Uyên hiện nay vẫn còn lưu giữ được khá nhiều cổ vật quý với đầy đủ các chất liệu, nổi bật nhất là quả chuông đồng có đường kính 0.40m, chiều cao 0.60m có khắc dòng chữ " - Khí cụ chung của đình Ngọc Uyên" ; 17 tấm bia hậu ghi lại công đức của người đã có công tu bổ di tích; 12 đạo sắc phong của các triều đại phong kiến, sớm nhất là vào thời Cảnh Hưng vào năm 1783, muộn nhất là vào thời Khải Định năm 1924. Đồ thờ được làm bằng gỗ, điển hình như bát hương cổ, nhang án thờ ở đình ngoài, 2 cỗ long đình, 2 cỗ kiệu bát cống được sơn son thếp vàng, 2 cỗ ngai thờ...

Sau khi cách mạng thánh 8 thành công, đình Ngọc Uyên là nơi mở lớp học bình dân học vụ, lớp huấn luyện về quân sự, là trụ sở của một số đoàn thể cách mạng. Ngôi đình này cũng là nơi diễn ra cuộc bầu cử Quốc hội đầu tiên của chính thể cách mạng Việt Nam vào ngày 6-1-1946, xác lập quyền làm chủ của chế độ của những người dân địa phương, được tự tay cầm lá phiếu đi bầu cử.

Làng Ngọc Uyên thuộc địa phận xã Ngọc Châu, đã có nhiều lần thay đổi. Thời phong kiến nơi đây có tên đầy đủ là Ngọc Uyên xã, Trác Châu tổng, thuộc Thanh Lâm huyện. Sau cách mạng tháng 8 năm 1945 làng Ngọc Uyên thuộc địa phận xã Ngọc Châu, Nam Sách, Hải Dương. Năm 1950, ngôi đền này thuộc địa phận thị xã Hải Dương, đến năm 1954 lại tiếp tục chuyển một lần nữa, rồi đến năm 1968 thuộc thị xã Hải Dương. Ngày nay thì Ngọc Uyên thuộc địa phận phường Ngọc Châu, tp Hải Dương.

Việc thực hiện nghi lễ ở hội Ngọc Uyên được diễn ra như sau:

Tế lễ vào các dịp: ngày sinh thần thành hoàng là vào ngày 16 tháng giêng, ngày thánh hóa tức ngày mồng 2 tháng 11, ngày khánh hạ là ngày mồng 6 tháng 10 làm lễ ca khúc khải hoàn (còn được gọi là Lễ hội thắng trận khao quân).

Việc tế lễ và hội hè được thực hiện như sau:

Ngày 14 làng sẽ làm lễ mở cửa đình, bao sái đồ thờ, lau chùi và dọn dẹp, đìn. Chuẩn bị các đồ tế tự và một số công việc khác. Chiều ngày 14 sẽ thực hiện lễ tế yết, lễ vật gồm có hai thủ lợn, hai phương xôi nén, hoa quả, rượu, trầu.

Trưa ngày 15 (chính ngọ) sẽ làm lễ tế nhập tịch. Làng có tất cả 5 giáp (Tây Hào; Đông Hào; Khang Pụ; Tiền Đình; Tân Phú), mỗi giáp sẽ mang các lễ vật đã chuẩn bị lên dâng thánh là một con lợn còn sống, và xôi nén, hoa quả, rượu. Lợn tế mỗi năm sẽ người được các phe giáp cắt cử người làm "tế đám" phải tự nuôi hai "ông lợn". Ông "tế đám" sẽ được dân làng giao cho ruộng công để tự cày cấy lấy hoa lợi để chuẩn bị lễ vật dâng lên Thánh. Lợn tế từ lúc nhập chuồng cho đến khi thành vật tế đều được gọi là "Ông lợn", được tách nuôi chuồng riêng, chế độ ăn uống cũng đặc biệt hơn và được chăm sóc, tắm rửa sạch sẽ, nếu lợn Ông lợn ốm, bỏ ăn thì người ta không được dùng thuốc chữa mà phải biện cơi trầu để kêu Thánh sẽ khỏi. Lợn phải nặng từ 70kg trở lên.

Ngày 16 là ngày lễ chính, từ sáng đoàn rước của làng đã tập trung đầy đủ ở sân đình với cờ, tán lọng, biển, nghi trượng rầm rộ rồi bắt đầu rước kiệu thánh đi vòng quanh một vòng làng rồi trở về đình. Vào đúng giờ Ngọ, làng sẽ tổ chức tế. Trong khi thực hiện lễ tế, nếu ai phạm lỗi hoặc người tế mà làm sai động tác nào đó sẽ bị cắm thẻ tre trên đầu (cổ áo), và bị làng phạt tiền, còn phải chuẩn bị cơi trầu để kêu thánh và xin làng, số tiền đó sẽ được dùng vào việc hương đăng trong đình. Tế xong đồ lễ sẽ được chia về các giáp.

Ngày 17 tháng giêng có 2 khóa tế:

- Tế tạ tổ chức vào buổi trưa, còn được gọi là tế tán tịch.

- Tế tiễn tổ chức vào buổi chiều, và tế tiễn quan "đương niên hành khiển". Việc thực hiện lễ tế được cử hành ngoài ở sân đình tùy theo từng năm, bàn tế được đặt theo các hướng Đông,Tây, Nam,  Bắc. Tế từ giữa sân đình cho đến cửa nội cung.

Đội hình quan tế gồm 2 ông Thông xướng Đông và Tây dẫn quan viên tế và xướng thay cho hai ông Đông, Tây điển tiếp lời tế.

Sau đó, tiến hành rước bát hương Thành hoàng từ đình trở lại miếu đền Thượng, tế an vị xong sẽ để lại bát hương thờ Thánh tại đây. Buổi chiều, tổ chức lễ tế tạ trong đình. Sau khi cử hành lễ tế xong, làng sẽ biếu phần tế cho các vị quan viên dự tế, ông chủ tế sẽ được biếu cái thủ lợn, ông đọc văn sẽ được cái khoanh bí, 2 ông củ soát sẽ được 2 cái chân trước... Sau lễ tế tạ, làng còn tổ chức thêm lễ cúng lục đạo chúng sinh, thầy cúng sẽ đảm nhiệm việc này, đồ lễ gồm quần áo, các thứ bánh khoai, ngô, cháo lá đa. Cúng xong, mọi người sẽ cùng ùa vào cướp để cháo thí để lấy lộc. Sau đó làng đóng cửa đình, rã đám.