Lễ hội Xên Lẩu Nó của người Thái đen tại Yên Bái

Lễ hội Xên Lẩu Nó là một nghi lễ quan trọng của người Thái đen Mường Lò Yên Bái mà bản chất nhằm tri ân công đức những người thầy cúng đã chữa khỏi bệnh cho mọi người - “Mo một”, đặc biệt là những người từng bị bệnh nặng đã được chữa khỏi, thì được coi là những con đẻ - “lụ hỏi” và những người bị bệnh nhẹ đã chữa khỏi thì được coi là con nuôi - “lụ liệng”, gửi áo hồn chủ thờ cúng tại nhà người thầy mo. Đồng thời đây cũng là một ngày hội lớn của cộng đồng, thu hút được tất mọi đối tượng tham gia, bởi ý thức tôn trọng truyền thống văn hóa dân tộc, mọi người được gặp gỡ chan hòa cùng bạn bè, người thân, mừng cho nhau tai qua nạn khỏi và tham gia vào các trò chơi, điệu xòe truyền thống.

Lễ hội Xên Lẩu Nó của người Thái đen tại Yên Bái

Người dân Thái đen luôn tin rằng có một lực lượng siêu nhiên chi phối mọi hoạt động của vạn vật. Vì vậy trong cộng đồng, ngoài những thầy lang chuyên trị bệnh bằng các bài thuốc dân tộc cổ truyền thì còn có hệ thống nhưng thầy mo chuyên trừ ma tà và khuyên bảo con người phải sống sao cho trọn đạo lý. Những người thầy mo của người dân Thái Tây Bắc thường chuyên vào những việc cụ thể khác nhau. Ví dụ như: “Mo xên bản xên mường” - mo cúng bản cúng mường, “Mo hóng” - mo cúng tổ tiên, “Mo đông” - mo cúng rừng, “Mo khuôn” - mo cúng vía, “Mo đu mự đu vền” - mo xem ngày giờ, “Mo pẻ” - mo cúng hồn người chết, “một lao” - mo cúng ốm đau, “Một án ník” - bà mo cúng khi đau ốm, “Mo pồng mốn” - thầy lên đồng,... Có những lễ cúng do ông mo đảm nhiệm, nhưng cũng có những lễ cúng lại do bà mo chuyên trách như: “xên so lụk” - cúng cầu xin con cho những đôi vợ chồng muộn con hoặc có con khó nuôi. “Nhá phay” - cúng thôi sưởi lửa cho sản phụ mới sinh con, “Tám khuôn quái” - cúng vía trâu vào dịp “Síp sí” - tức tết 14/01 theo lịch Thái cổ (vào ngày rằm tháng 7)... Những người thầy mo này thường là cha truyền con nối, song cũng có khi do học từ những thầy mo khác, do vậy khi bắt đầu hành nghề và được tín nhiệm thì các thấy mo thường đã nhiều tuổi và phải được cộng đồng và các thầy mo khác thừa nhận cả về tài năng và đức độ.

Trong đời sống của người dân Thái Tây Bắc có nhiều lễ cúng. Như cúng mướng cúng bản, mà bản chất là lễ cúng thành hoàng, cầu cho bản mường no ấm bình yên. Lễ cúng rừng - cầu xin thần rừng phù hộ cho núi rừng, cho bản mường bình yên, trù phú. Cúng đưa hồn người đã qua đời lên trời, cúng khi ốm đau, cúng lên nhà mới, xuống đồng, đám cưới, cúng mừng cơm mới, cúng vía... Loại trừ đi những yếu tố mê tín dị đoan, thì thầy mo còn giúp cho cộng đồng rất nhiều trong việc củng cố đời sống tinh thần, làm tăng thêm niềm tin, nghị lực sống cho mỗi con người trước những thử thách của cuộc sống, giúp cho con người biết hướng thiện, tránh cái xấu, sống biết hiếu thuận với cha mẹ, vợ chồng luôn chung thủy, vun vén cho gia đình, biết đối nhân xử thế và làm theo những điều ông bà đã dạy và luật tục của bản mường, pháp luật của Nhà nước.

Lễ cúng trong lễ hội Xên Lẩu Nó của người Thái đen tại Yên Bái

Lễ “Xên Lảu nó” bao giờ cũng được tổ chức tại nhà  của “Mo một” và được tổ chức vào mùa măng mới nhú hàng năm, khi mà cây cối đâm chồi nẩy lộc, hoa ban trắng tinh khôi tỏa hương thơm mát, hoa mạ vàng tươi cùng muôn hoa đua nở khắp rừng, vạn vật rạo rực sinh sôi sau mùa đông giá lạnh, các “lụ liệng” và các “lụ hỏi”, đem lễ vật đến nhà người thầy mo để tạ ơn tái sinh. Những người này đều gửi áo đã mặc, tức là áo mang con vía của mình treo ở bàn thờ của người thầy mo ngay từ khi đặt niềm tin vào tài năng và đức độ của người thầy mo này, để được thường xuyên cầu cúng mong cho bệnh tật tiêu tán và luôn khỏe mạnh. Đến khi chính thầy mo hoặc người bệnh qua đời, người bệnh hoặc người nhà sẽ phải đem lễ vật đến để xin về. Tùy theo người đã từng có bệnh nặng hay nhẹ mà lễ vật có thể là gà hay lợn, ngoài ra còn phải có khăn piêu, rượu - “lảu”, nến, hương, rau rừng xôi  tổng hợp - “phắc nửng chụp”, hoa mạ - “bók mạ”,  hoa ban - “bók ban”, các cô gái còn dùng hoa ban để gài lên tóc, củ gừng - “mắn khá” và đặc biệt không thể thiếu măng rừng - “nó” (măng vầu - “nó pao”, măng sặt - “nó pặt”, măng giềng - “nó khá”) để tượng trưng cho sự hồi sinh, khỏe mạnh sau khi được chữa khỏi bệnh. Những người từng bị bệnh nặng còn phải đem theo một cây báng để cả ngọn cho vào sọt dựng ở ngay bên cạnh bàn thờ để tượng trưng cho lễ vật là con trâu đen - còn gọi là “co quái xiên”, cây chuối non cả gốc thì tượng trưng cho con trâu trắng - “co quái lón”, (những cây này còn được gọi là “co quái tao”), trên “co quái tao” phải treo quả còn tượng trưng cho rồng còn - “luông còn” trong truyền thuyết. Với người Thái Tây Bắc thì rồng là con vật đẹp nhất, là biểu tượng của những điều tốt đẹp nhất, tua còn như tám tia nắng, chín tia mưa, mang theo những hạt giống như ngô, lúa, bông… chờ gieo xuống sinh sôi nẩy nở, tươi tốt.

Ông thầy mo cúng cho từng người một ngụ ý tỏ lòng biết ơn với đấng siêu nhiên: “Đẩy kin bấu lưm thú/ Đẩy dú công cánh ơn/ Sau chắng mík cáy tô luông (hoặc tô mu) ma vảy”, nghĩa là: Được ăn không quên đũa/ Được ở (sống lại) không quên công ơn/ Có gà (lợn) to về tạ. Mỗi người đều được ông thầy mo cho ba lát gừng và được sâu lại bằng chỉ đen đeo vào cổ làm bùa - “hản”, người bệnh nhẹ thì buộc vào cổ tay, mọi người đều để cho đến khi nó tự rơi mới đem cất vào nơi để “Tạy ho”, tức là nơi giữ hồn vía của mỗi người, bùa này nếu để được càng lâu rơi thì càng được coi là điềm tốt, nên ai cũng phải chú trọng giữ gìn. Khi buộc bùa cho mỗi người, ông thày mo đều khấn giống như khẩu quyết: “Phi nha dú cuông năng/ Phi nha thăng cuông nựa/ Ổm dăm quám khất”, nghĩa là: Ma đừng ở trong da/ Ma đừng trú trong người/ Lời thiêng linh nghiệm. Thực tế, những lát gừng còn giúp mọi người tăng khả năng đề kháng khi trái nắng trở trời, cùng với nghi lễ mang tính tâm linh giúp mỗi người tự tin, lạc quan và có ý thức giữ gìn sức khỏe hơn trong cuộc sống. Mỗi người đều phải chân thành tỏ lòng biết ơn cứu tử và thề trung thành, hiếu thuận đối với ông thầy mo như đối với chính cha mẹ mình: “Tẳng hươn so choi tụp/ Tẳng túp so choi pe/ Phạ phôn so dú cỏng tét/ Phạ đét so dú cỏng moi”, có nghĩa là: Dựng nhà xin giúp một chái/ Dựng nhà xin giúp cây đòn nóc/ Trời mưa xin được trú dưới chân/ Trời nắng xin được nấp dưới bóng.

Bữa cơm của người Thái đen trong lễ hội Xên Lẩu Nó

Sau lễ cúng, mọi người sẽ cùng ăn uống vui vẻ. Những lời hát trong bữa cơm thân mật đều cầu chúc cho mọi người có được sức khỏe, con vía không đi lạc và làm cho người ốm đau: “Dệt kin khửn dựt dựt sương nặm mả/ Nha lông kha kha sương nặm hảnh…”, có nghĩa là: Làm ăn lên nhanh như nước lũ/ Đừng xuống cạn (nghèo) như nước rút và chúc nhau: “Hảo sâng quang đanh/ Hánh sâng chạng thướng/ Siểng sâng baư/ Saư sâng bók…”, nghĩa là: Khỏe như nai đỏ/ Mạnh như voi rừng/ Mát như lá/ Tươi hồng như hoa… Mọi người sẽ cùng nắm tay nhau nồng say trong điệu xòe vòng xung quanh cây “co quái tao”, khi bước xòe đến  bên mâm cúng thì không bao giờ quay lưng và tỏ lòng tôn trọng và vừa xòe vừa vui vẻ tung còn.  

Người  tung quả còn bay lên sẽ mang đi cái úa vàng, vận hạn rủi ro vừa tung vừa hát: “Khắm sai bản lống tọt xia lương, khắm sai mướng lống tọt xia sảy”, nghĩa là: Chúng ta cùng nhau cầm dây còn ném đi cái úa vàng, nắm dây còn quăng đi cái ốm đau. Còn người đón còn, sẽ đón lấy cái may mắn, tốt đẹp về và cùng hát: “Hặp au ăn đi, ăn ngám má chảu/ Hặp ăn ăn thảu, ăn ké má tô”, có nghĩa là: Bắt lấy cái tốt đẹp về mình/ Đón lấy cái phúc, tuổi thọ về ta.

Ngày nay khi trình độ dân trí đã được nâng cao, người dân khi ốm đau đều đến bệnh viện để khám chữa bệnh nhưng lễ hội “Xên lảu nó” vẫn được bảo tồn như một nét đẹp văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc.