Lễ hội Vân Sa tại Hà Nội

Ngày mồng 4 tết, ông lý trưởng cưỡi con ngựa dẫn đầu một đội quân gồm 12 đến 14 đinh đêu mặc quần áo giả lính. Một người vác cờ sẽ đi trước đội kéo quân, theo sau là một người cầm trống bỏi, người vác loa sẽ là đội đi cuối. Đội kéo quân sẽ đi dọc tho ngõ làng vào các ngõ xóm, vừa đi vừa đánh trống, rao loa thông báo lịch tổ chức trò chiềng, thúc giục các giáp phải có trách nhiệm tham gia đầy đủ theo tục lệ của làng. Ngày mồng 5 là ngày chính hội, dân chúng từ khắp các nơi nô nức kéo nhau về Vân Sa xem hội.

Đền Vân Sa

Bắt đầu từ sớm ngày mồng 5 tết, có 8 giáp trong thôn thì cứ 2 hoặc 3 giáp lại liên kết với nhau để tạo thành một đám rước. Năm nào có lễ phong đăng hòa cốc thì trong 8 giáp sẽ có 4 đến 5 đám rước, chí ít thì cũng phải có 3 đám rước. Các giáp tổ chức lễ rước kiệu cỗ. Cỗ gồm có xôi, gà, oản, quả, rượu,  cau, trầu, hoa, được bày ở gian giữa đình. Sau đó, làng cử hành một đám rước mang kiệu bát cống (có 8 người khiêng) đi vào nhà cụ hay chữ nhất của làng để xin bản văn tế, rước bản văn tế ra đình để độc tế các vị thần, còn gọi là rước văn.

Suốt buổi sáng ngày hôm đó các cụ cao niên trong làng tiến hành các nghi thức lễ tế anh linh các vị thành hoàng làng.

Làng Vân Sa, xã Tản Hồng, Ba Vì, Hà Nội.

Buổi chiều ngày mồng 5 sẽ tổ chức phần hội, lúc bấy giờ các giáp sẽ tổ chức rước kén về đình. Hội rước kén diễn ra rất tấp nập, có múa linh, rước bông, và trò tứ dân lạc nghiệp rất hấp dẫn. Trò tứ dân lạc nghiệp được tiến hành như sau: người diễn sẽ đóng giả tứ dân sĩ, công, nông, thương.Trò tứ dân lạc nghiệp tổ chức tại sân đình Vân Sa từ 4 đến 6 giờ chiều. Đầu tiên, đội kéo quân sẽ do lý trưởng cưỡi ngựa đi đầu trình diễn đội hình trước thành hoàng làng để ra mắt nhân dân xung quanh sân đình. Người cầm loa đi theo sau cùng, vừa đi vừa rao chương trình diễn trò. Giây phút linh thiêng nhất chính là thời điểm cả đám hội chờ đợi ở cửa miếu Nhà Bà chờ mở cửa miếu, để trai đinh của làng vào rước ảnh của Đức Thánh Bà ra ngoài sân đình. Bức ảnh Thánh Bà Ngũ Nương đã có công đánh giặc, cương nghị đang ngồi trên mình ngựa. Người rước ảnh liệng qua rồi lại liệng lại 3 vòng rồi trịnh trọng rước ảnh Đức Thánh Bà trả lại yên vị trong cung của miếu thờ. Sau đó, một bên cổng đình sẽ mở cửa để đám rước kén đầu tiên vào sân. Mọi người trong đoàn rước vừa đi vừa nhảy múa diễn trò trong sân đình 3 vòng rồi đi ra bằng lối ở cổng đình phía đối diện. Xưa kia, khi cây sào gắn dàn kén được đưa ra khỏi đình, dân thôn sẽ đưa dàn kén lên một gác gỗ gá rồi buộc chắc chắn lại. Từ trên đó người ta phải lắc mạnh để cái kén rơi xuống phía dưới, mọi người đi hội sẽ tranh nhau cướp. Ai cướp được nhiều kén được người dân cho rằng năm đó sẽ làm ăn gặp nhiều may mắn. Ngày nay, người nào vác kén ra khỏi sân đình phải lắc thật mạnh cây sào để con kén rơi xuống để người đi xem hội tranh cướp.

Lễ rước kiệu cỗ về đình

Sau khi đám rước kén đầu tiên ra rồi, dân làng lại tiếp tục mở cửa đình để đám rước kén thứ hai tiến vào tái diễn trò tứ dân lạc nghiệp như đám rước đầu tiên. Lần lượt như thế cho đến đám rước cuối cùng.

Ngày nay, dân làng Vân Sa gọi trò tứ dân lạc nghiệp là trò triềng với ý nghĩa trình diễn các ngành nghề của tứ dân, nhưng xa xưa hơn cả thì được gọi là trò chiềng, tức trò vui của làng.

Lễ hội Vân Sa là một lễ hội làng nghề đặc trưng của phía Bắc, cũng là một lễ hội gắn liền với tín ngưỡng phồn thực của những người nôn dân làm nông nghiệp. Tục rước bông và rước nõ cũng như rước ảnh bà Ngũ Nương đã thể hiện nguyên lý Mẹ và tín ngưỡng sinh sôi nảy nở một cách sinh động của người Viêt.