Hội làng Thanh Am tại Hà Nội

Thanh Am là một làng thuộc xã Thượng Thanh, Huyện Gia lâm, thành phố Hà Nội. Làng Thanh Am là một làng cổ ở ven đô, nằm cạnh sông Đuống, Xưa kia vẫn được gọi với cái tên nôm là làng Đuống. Cứ mỗi dịp xuân về, dân làng Thanh Am lại mở hội, đây là một nét sinh hoạt văn hoá truyền thống đã có sức cuốn hút rất lớn đối với người tham gia, đồng thời trở thành điều không thể thiếu đời sống tinh thần của người dân thủ đô. Hội làng Thanh Am diễn ra trong 2 ngày, kể từ mồng 9 đến hết ngày mồng 10 tháng ba âm lịch, trong đó ngày mồng 10 là ngày chính hội.

Ngày mồng 9 mở đầu với nghi lễ rước nước. Người dân trong làng và người dân các vùng lân cận đã tề tựu đông đủ, họ ăn mặc chỉnh tề, thái độ rất trang túc. Theo trình tự, cờ thần đi đầu, đội “a dứ” sẽ theo sau. Đội này có 4 hoặc 8 thanh niên nam mặc quần áo màu trắng, thắt khăn xanh đỏ ở ngang lưng, tay cầm cây cờ đuôi nheo ngũ sắc, chạy ngược chạy xuôi và chạy hình vòng cung, miệng hú “a dứ rồi phất cờ từ phải sang trái và ngược lại, ”. Sau đội “a dứ” sẽ là hàng bát bửu, kế đến là đội trống chiêng mở đường cho kiệu thánh theo phía sau. Sau đội kiệu thánh còn có đội nữ mặc áo thụng xanh hoặc hồng, đầu có đội khăn xếp rộng màu vàng, thắt khăn màu bỏ múi ra bên ở ngang lưng, họ vừa đi vừa múa sênh tiền trông khá duyên dáng và yểu điệu. Đi theo sau là cụ tiên chỉ làng hay còn gọi là cụ từ với lễ phục màu đỏ, đội mũ tế, chân deo hia. Tiếp theo là đại biểu của 2 làng kết chạ Lê Xá và Cống Thôn, rồi mới đến các vãi và thanh niên trai tráng trong làng, đoàn rước đi thành hàng đôi có khi đoàn dài hơn cây số.

Lễ rước nước ngày mùng 9

Đoàn rước kiệu xuất phát từ đình, đi vòng qua nửa làng rồi lên đê, đi men theo con đê một đoạn dài, rồi dừng lại ở nơi đã cắm sẵn lá cờ thần và một chiếc thuyền bằng gỗ có trang trí thêm những dải lụa đỏ chung quanh thuyền đã chờ sẵn từ trước. Khi pháo lệnh nổ, cờ cũng dàn ra hai bên, kiệu thánh cũng dừng. Lúc này tiếng chiêng trống dồn dập. Cụ tiên chỉ thong thả bước lên thuyền, 2 trai làng đi sau khênh một chiếc choé có phủ tấm vải điều cũng bước theo xuống. Pháo lệnh nổ tiếp thì thuyền chèo sẽ tiến ra giữa sông và đi ngược lên một đoạn để chọn nơi có dòng nước trong hơn thì dừng lại. Một tràng pháo tép lại tiếp tục vang lên, khói lan toả ra một vùng sông quyện vào với làn sóng. Khi tiếng pháo dứt, cụ tiên chỉ cầm gáo múc nước khoan thai múc từng gáo lên và đổ vào choé bằng gốm sứ Bát Tràng. Khi choé đã đầy nước thì cụ tiên chỉ sẽ đậy nắp lại và lại dùng vải điểu phủ lên trên. Thuyền cũng quay mũi chèo về cập bến, các trai làng lại khênh chóe lên bờ đặt lên kiệu. Đoàn rước nước lại đi theo trình tự ban đầu và tiếp tục rước về đình làng. Khi về tới đình, lúc này cũng đã 9 - 10 giờ sáng, kiệu được đặt ngoài sân ở trước cửa đình được tàn, lọng che. Riêng choé nước thì được rước vào chính tẩm. Sau đó, hai đội nam và nữ sẽ lần lượt vào đình hành lễ, xong xuôi thì đến các đội khác như đội sênh tiền, a dứ, nhạc lễ và cuối cùng là bà con thập phương.

Đoàn tế lễ chuẩn bị làm lễ mộc dục

Cụ tiên chỉ sẽ trịnh trọng rót từ trong chóe ra các bình nhỏ, sau đó rót vào các chén nhỏ để cúng, còn lại sẽ dùng để “mộc dục”, tức là tắm rửa cho các tượng thánh và ngai thờ. Lễ rước như vậy là đã hoàn tất trước ngày diễn ra lễ hội chính. Phong tục rước nước này cũng là một phong tục và khá chung phổ biến của những người dân sống bằng nông nghiệp, nó ẩn chứa điều mong muốn và niềm khát khao về sự hài hòa của tự nhiên, mưa thuận gió hoà, hoa màu được tươi tốt, cây lúa năng suất, vụ mùa bội thu, cuộc sống của người dân ngày thêm no đủ thịnh vượng.

Lễ tế trong đình làng

Ngày mồng 10 là ngày chính hội. Cả ngày hôm đó hương khói lan tỏa nghi ngút. Đội nữ làm lễ dâng hương thì đến đội nam tế. Sau 2 đội này tế xong là các “chạ” anh vào tế và khách thập thập phương vào cúng vái… Điều đặc biệt ở hội làng Thanh Am là phụ nữ là người cử hành lễ dâng hương, từ xa xưa kia ít nơi có bởi quan niệm của người dân trong chế độ phong kiến rất khắt khe “nữ nhân bất đáo đình trung”. Nhưng khi hỏi ra mới biết, nơi đây còn thờ 2 nữ tướng của Hai Bà Trưng là Đào phu nhân (Phương Dung công chúa) và Đào Kỳ; vì có thờ nữ tướng nên nữ giới mới được phép tham dự tế lễ. Các dòng họ trong làng cũng đội xôi gà ra để dâng lễ thần thánh, lễ xong sẽ đem về các nhà trưởng họ để chia lộc hoặc cùng thụ lộc tại đấy. Chiều và tối chủ yếu là các trò vui chơi. Trong đình còn có chiếu chèo hoặc diễn tích tuồng. Hai loại hình nghệ thuật truyền thống này thu hút được sự quan tâm của phần lớn các cụ ông, cụ bà mà chưa hấp dẫn được thế hệ thanh thiếu nhi, chính vì vậy có năm ban tổ chức lễ hội đã xin phép các cụ bô lão trong làng mời đoàn hát quan họ Bắc Ninh về biểu diễn. Hát quan họ trên thuyền rồng hoặc bơi trước ao đình để người xem hội có thể ngồi hoặc đứng quanh sân cùng thưởng thức và cũng có thể thưởng cho các nghệ nhân.

Ngoài tiết mục hát quan họ, theo các cụ già của làng kể lại, xưa kia hội làng còn tổ chức cả trò đuổi bắt vịt dưới ao, kéo co, hoặc các vùng khác sẽ mang gà đến chọi…Hội làng Thanh Am xưa là như vậy đó. Ngày nay thời thế đã đổi khác rồi, thanh niên nam nữ trong làng không tìm hiểu nhau qua những câu hát đối đáp xa xưa. Thay vào những điệu hát ví là hát những ca khúc mới hoặc những bài thơ do họ tự biên tự diễn… Lớp trung niên thì ham trò cầu lông và biểu diễn dưỡng sinh Thái cực quyền, lớp các cụ già cũng bỏ tổ tôm, xóc đĩa, tài bàn để vui với cờ tướng...

Lễ và hội trong ngày hội làng Thanh Am vừa giữ được nét truyền thống xưa vừa có nhiều đổi mới trong các nghi thức nhưng vẫn vui, vẫn lành mạnh và đậm đà bản sắc dân tộc.