Lễ hội Đền Chín gian tại Nghệ An

Mở đầu luôn là lễ chém trâu (Phắn quái) - 1 nghi lễ quan trọng được tổ chức vào buổi sáng sớm ngày đầu tiên của lễ hội và ở ngay trước sân đền.

Lễ hội Đền Chín Gian

Truyền thuyết kể lại rằng, 1 năm, vào ngày mở hội tế trời, khi đang chuẩn bị hành lễ hiến trâu, thì bỗng có một con rồng bay đến cuốn đi con trâu trắng của Mường Tôn. Thấy điềm xấu, Tạo Mường liền cho giết trâu để làm lễ tế, khấn xin trời phật và tổ tiên để chuyển dời đền đi nơi khác. Tương truyền rằng, có một con quạ cổ khoang trắng đến gắp miếng xương trâu ở nơi đền cũ bay đi và thả miếng xương xuống một ngọn đồi nhỏ phía nam Mường Tôn, còn được gọi là Pú Căm (Núi vàng), tục gọi là Pú quái (núi trâu). Trong kho tàng truyện cổ dân gian người dân tộc Thái nơi đây vẫn còn lưu lại truyền thuyết lập bản dựng mường hết sức đẹp đẽ.

Truyền thuyết xưa kể lại rằng, Tạo Mường ở Luông Pha Băng (cố đô Luôngphrabăng - Lào) sinh được 2 người con trai, người anh là Ló Ỳ, người em là Ló Ai. Cả 2 anh em đều rất thông minh và khoẻ mạnh hơn người nhưng người em lại là người vốn tham lam và đố kỵ, thấy cha có ý định nhường ngôi cho anh nên đã giết chết người anh rồi vứt xác xuống dòng sông Mã (thuộc tỉnh Thanh Hóa bây giờ). Xác Ló Ỳ cứ trôi theo dòng nước và bị mắc kẹt ở một khúc sông hẹp. Nhưng rất may, đã có một con quạ cặp một lọ thuốc tiên đến đổ vào miệng và bỗng thấy Ló Ỳ tỉnh lại và đi đứng bình thường. Nhân dân thấy Ló Ỳ khoẻ mạnh, lại có nguồn gốc trong dòng dõi một quý tộc nên đã tôn Ló Ỳ làm Tạo và tên Tạo Ló Ỳ cũng xuất phát luôn từ đó. Để nhớ ơn con quạ đã cứu sống mình, Ló Ỳ cùng với nhân dân tại đây đặt tên cho Mường của mình là Mường Cả Giả (gọi là mường Quạ Cứu - nay thuộc xã Hội Xuân, huyện Quan Hoá, tỉnh Thanh Hoá). Vì quá thương cha mẹ già, nên Tạo Ló Ỳ đã trao quyền cho người khác để trở về với quê cũ. Trên đường về quê cũ, băng rừng vượt suối, Tạo Ló Ỳ không biết đường nên đã lạc vào một vùng đất của người dân tộc Thái. Thể theo yêu cầu của mọi người, Ló Ỳ đã ở lại giúp dân lập bản dựng mường và trở thành vị chúa đất đầu tiên ở nơi đây.

Đền Chín Gian được xây dựng từ đầu thế kỷ  XIV tại Pú Chò Nhàng gọi là Tến Pỏm (đền ở trên núi) ở bản Khoẳng, Châu Kim,  huyện Quế Phong, tỉnh Nghệ An. Trong tâm thức của đồng bào người dân tộc Thái ở vùng Phủ Quỳ, đây là nơi hướng về trong tín ngưỡng tâm linh đối với Thẻn Phà (trời), Náng Xỉ Đả (Con gái trời) và Tạo Ló Ỳ (người đã có công xây bản lập mường). Đền có tên là "Tến Xớ Quái" (đền hiến trâu), nhưng vì có 9 gian nên bà con thường gọi là "Tến Cau Hoong" (có nghĩa là đền chín gian).

Vùng đất đầu tiên do Tạo Ló Ỳ cai quản thì được gọi là Mường Tôn (Mường chủ, Mường gốc) bao gồm các bản Piếng Chào, Bản Giang (Châu Kim), Bản Đô, Bản Đỏn Cớn (Mường Nọc), Bản Pỏi, mường Chò Lè (Tri Lễ) và Bản Đỉn Đảnh (Châu Thôn). Và có 8 Mường được lập sau là Mường Chừn, Mường Quáng, Mường Pắn,  Mường Ha Quèn, Mường Puộc, Mường Miểng, Mường Chón và Mường Chòng thuộc 11 xã của 3 huyện Quế Phong, Quỳ Châu và huyện Quỳ Hợp.

Sau khi lập Mường xong với tài đức cai quản của Tạo Ló Ỳ, cuộc sống của nhân dân đã khá lên. Tuy nhiên, ông trời vẫn thường gây nên thiên tai lũ lụt, bởi vậy, nhân dân các mường đã xin Tạo cho dựng một ngôi đền ở Mường Tôn, để lấy chỗ cúng trâu cho Trời và cầu xin mưa thuận gió hoà, mùa màng no ấm. Tiếng địa phương thì gọi đền là Tến Xớ Quái (đền Hiến Trâu), nhưng vì đền có chín gian nên đã đổi thành Tến Cau Hong (Đền Chín Gian).

Vì vậy, trong lễ hội Đền Chín gian lễ vật đầu tiên không thể thiếu mà người dân Mường Tôn dâng lên trong dịp lễ tế trời và Tạo Ló Ỳ đó là một con trâu cái trắng (là lễ vật cúng tế linh thiêng nhất). Mường Quáng và Mường Puộc cũng hiến 2 con trâu trắng nhưng là trâu đực; 6 Mường còn lại thì cúng 6 con trâu đen và phải là những con trâu thật mạnh khỏe.

Đoàn người rước trâu hiến tế lên đền chính

Bắt đầu buổi lễ, người chủ lễ (mo cả) mặc trang phục lễ (Xựa tẩy) làm lễ tắm trâu ngay tại bến nước dưới chân núi Pù Quái trước sự chứng kiến của tất cả mọi người.

Nghi lễ chém trâu tại lễ hội Đền Chín Gian

Sau khi tắm xong, con trâu hiến tế được đưa lên sân đền với một lễ rước rất trang nghiêm. Chủ lế đi 3 vòng quanh con trâu đã được buộc chặt vào một chiếc cọc gỗ, vừa đi vừa đọc bài xến bằng tiếng dân tộc Thái mang nội dung cầu cho “Chín mường mười bản” luôn yên lành. Theo sau sẽ là những người có chức vị trong xã hội ở các mường.

Tiếp đến, vị chủ lễ sẽ dùng chiếc rìu sắc bổ thẳng vào đốt xương cổ nơi tiếp giáp với xương sọ của con trâu. Khi con trâu  ngã xuống thì mới chọc tiết. Thịt trâu làm xong, nấu chín trong những chiếc vạc lớn và chia đều thành chín phần để làm lễ tế tại chín gian trong đền cùng  9 chum rượu cần được tiếp bằng nước sông múc từ bến Tà Tạo chân núi Pù Quái và đưa lên bằng ống nứa.

Lễ chém trâu sẽ được tiến hành trong tiếng reo hò của những người bà con về dự lễ. Thịt trâu sẽ được đặt lên bậc sạp cao nhất của gian đền. Ông thầy mo làm lễ nạp trâu suốt 3 ngày đêm, rồi đem chia ra, nấu lên cho tất cả mọi người cùng ăn.

Sau khi lễ tế trâu xong, mọi nghi thức tế lễ khác mới được bắt đầu. Mọi người quan niệm rằng, con trâu mộng được hiến tế nếu gục xuống chỉ sau một nhát bổ, thì năm đó xem như mọi việc đều tốt lành, vạn vật sinh sôi, mùa màng no đủ và người người khoẻ mạnh...

Quang cảnh khu hội trại và gian hàng tại Lễ hội đền Chín Gian

Lễ hội Đền Chín gian và nghi lễ chém trâu đã góp phần khơi dậy truyền thống tốt đẹp "uống nước nhớ nguồn" biết ơn những người đã có công dựng bản, lập mường; đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hoá truyền thống của đồng bào các dân tộc Thái ở vùng Tây Bắc Nghệ An./.