Lễ hội Lập tịch của người Dao Họ tại Lào Cai

Người Dao Họ (thuộc bản Khe Mụ, xã Sơn Hà, Bảo Thắng, Lào Cai) là một cộng đồng nhỏ so với các cư dân trong xã. Trong văn hoá của người dân tộc Dao Họ thì lễ lập tịch đóng một vai trò rất quan trọng trong cuộc đời một con người. Lễ lập tịch (hay còn được gọi là cấp sắc) của người dân tộc Dao Họ giống như lễ thành đinh của các dân tộc ở nước ta và ở trên thế giới. Đó là nghi lễ đánh dấu một giai đoạn của cuộc đời con người, giai đoạn từ tuổi thiếu niên lên đến tuổi trưởng thành, được cộng đồng công nhận có vị trí trong đời sống và trong sinh hoạt của người Dao Họ. Hơn thế nữa, đó không chỉ là một sự công nhận chính của cộng đồng, mà đó còn là sự chấp nhận của thần linh cho chàng trai đó có đầy đủ mọi tiêu chuẩn của một thành viên chính thức của cộng đồng.

Người Dao họ ở Lào Cai.

Để làm được một lễ lập tịch là điều mong ước của tất cả mọi gia đình nhưng không phải ai cũng có điều kiên để làm vì chi phí khá tốn kém về mặt kinh tế. khi chưa làm lễ này thì người đàn ông cho đến khi chết vẫn chỉ là một người thường, không có vai trò gì ở trong cộng đồng. Đến những nơi thiêng liêng anh ta sẽ không được quyền vào và không được coi trọng trong các buổi hội hè, ăn uống, mà chỉ được coi là một người phục vụ bình thường.

Gia đình định nào làm lễ lập tịch cho con thì cần phải chuẩn bị gạo, thịt và tiền để làm cỗ cúng thần, mời các thầy cúng và mời bà con dân làng. tuy rằng tất cả mọi người đến đều có quà mừng, nhưng phần chủ yếu vẫn là do gia đình tự lo.
Làm lễ lập tịch gồm có 2 loại Tam Thanh và tam nguyên. Tam Thanh thì đơn giản hơn Tam Nguyên, nhưng người làm Tam Nguyên xong thì sẽ ở thứ bậc cao hơn so với Tam Thanh. Làm Tam Thanh hay làm Tam Nguyên là do truyền thống của từng gia đình. Nếu trước kia trong gia đình ông bố làm Tam Thanh thì nay cũng chỉ được làm Tam Thanh cho con. Nếu bố trước kia đã làm Tam Nguyên thì nay con cũng phải làm Tam Nguyên. Tam Nguyên đòi hỏi tốn kém và các nghi lễ rất phức tạp, do vậy mà chỉ những người có điều kiện thì mới làm được.

Con trai từ 13 tuổi trở lên là làm được nếu gia đình đó có điều kiện. Khi gia đình đã quyết định làm lễ lập tịch cho con, phải lựa chọn ngày tốt đến gặp ông thầy để em tuổi có được ngày, được tháng, được năm hay không. Sau đó về nhà, 20 ngày sau tiếp tục xem chân giò, nếu chân giò đẹp, tức là làm được - thần linh đã đồng ý. Gia đình sẽ lấy một tờ giấy, viết tên tuổi của chàng trai, tên tuổi của thầy và ngày tháng gia đình sẽ làm và mời thầy đến. Việc mời thầy phải trước ít nhất bảy ngày để thầy chuẩn bị tìm những người giúp việc và xem sách dạy các bước làm, sắm sửa những đồ trang trí để đến ngày đó mang tới gia đình. Điều này rất quan trọng bởi vì đối với người dân tộc Dao Họ, mỗi một bước làm trong mọi nghi lễ đều có sách quy định. Vả lại việc trang trí trong một buổi lễ rất công phu, nào là viết sớ, dán tranh thờ, trang trí bàn thờ, đồ thờ và các vật hành lễ. Do đó cần phải có sự chuẩn bị trước hết sức tỉ mỉ.

Về phía gia đình một mặt tiếp tục chuẩn bị lễ vật, mời anh em họ hàng gần xa, mặt khác nhờ bà con anh em ở gần đến để dựng lán thờ.

Lán thờ đó là nơi sẽ tiến hành các nghi thức chính thức cho lễ lập tịch. Lán được xây dựng trên một khoảng đất ở bên cạnh hoặc ở ngoài xa nhà ở một chút, theo đúng kiểu một ngôi nhà thu nhỏ. Đặc biệt là một bên mái sẽ được khoét trống ở giữa nhưng thẳng từ vách lên chứ không phải là ở giữa mái. Nơi đó sẽ dựng một bàn thờ ở ngoài trời. bàn thờ được dựng trên 4 cọc. Toàn bộ lán thờ sẽ được thưng kín bằng vách xung quanh, chỉ để một cửa để ra vào. Trên khắp 4 vách được dán kín bởi rất nhiều tranh thờ, giấy màu, các tờ sớ và những hình cắt dán rất công phu. Theo chiều dọc của lán thờ có dựng 4 khối cọc thẳng nhau theo nóc lán, xung quanh bốn khối cọc (mỗi khối gồm nhiều cọc tre nhỏ bó lại) được dán kín bằng giấy màu và sớ .v.v ... Theo suy nghĩ của người dân tộc Dao họ, đó là nơi để nhốt các ma để chúng không quấy phá con người trong ngày lễ. Có thể nói hầu hết những nghi lễ quan trọng đều được tiến hành tại đây và nó là trung tâm của những ngày lễ. Việc dựng lán thờ là 1 việc làm hết sức công phu, nên gia chủ cần phải báo trước để thầy cúng chuẩn bị. Đến ngày ông thầy sẽ đến trang trí lán thờ, mọi việc ông đều dựa trên luật tục đã quy định mà bàn bạc, chứ không bao giờ độc đoán bắt gia chủ phải nhất nhất tuân theo ý của mình. Đây cũng là một nét văn hoá đáng chú ý.

Làm lán thờ xong, nhà chủ sẽ chọn lấy vài người thân cận đi lấy dây để đan võng. Đó là một tấm lưới được đan bằng những cây leo ở trong rừng để đỡ chàng trai sau khi đã hoàn thành các nghi lễ Tam Nguyên từ trên trời trở lại với cộng đồng. Người đi lấy dây làm võng thì không cần phải lựa chọn kỹ, nhưng loại dây leo để làm võng thì phải được lựa chọn rất kỹ. Đó là loại dây leo dài, dẻo và chỉ chọn những cây leo vắt qua ngòi nước hoặc suối và phải thật xoắn. Loại cây leo đó được gọi là tay thảy mảy, đã được truyền từ đời nọ qua đời kia và được dùng để bện võng. Thường thường những người đi tìm dây leo là những người đã rất thông thạo và biết ở chỗ nào có nhiều loại dây đó. Người ta đến lấy và cuộn thành bó khiêng về bóc hết vỏ, chỉ lấy ruột rồi tước ra để thành đống sẵn đó.

Làm bàn địa cũng là một việc rất quan trọng. Bàn địa chính là nơi thực hành những nghi lễ cuối cùng của người lập tịch Tam Nguyên. Tại đây, sau khi đã làm xong tất cả các nghi lễ, người thụ lễ sẽ buông mình rơi xuống tấm lưới võng do mọi người cầm đỡ ở dưới, biểu tượng cho một cuộc thử thách dài, qua hết các đoạn đường và từ trên trời trở về với cộng đồng.

Nơi đặt bàn địa là một vị trí cao ráo và thoáng ở đầu bản. Tại đó người ta dựng 4 chiếc cọc bằng 4 đoạn gỗ to, khoẻ và chắc chắn. Trên đầu 4 cọc ấy được đặt một chiếc bàn hướng về phía đông, đó cũng chính là nơi người làm lễ lập tịch phải rơi xuống. Bàn gỗ được cột chặt vào 4 góc ở độ cao từ 2,5 đến 3 m. Một chiếc thang dài 3m được đặt phía tây gắn vào mép bàn. Thang gồm có 12 bậc, tượng trưng cho đường đi lên trời.

Trước khi làm bàn địa, người ta sắm một mâm lễ vật gồm có hương, gạo, trứng và rượu. Ông thầy cúng đặt mâm lễ ấy trên chỗ đất sẽ làm bàn địa. Trên mâm lễ còn có 1 con dao găm. Sau khi thầy cúng khấn vái xong liền cầm con dao găm ấy vạch ra mấy vạch ở chỗ sẽ chôn cọc, tựa như thần linh đã mách bảo chỗ phải đặt bàn địa. Sau đó, thầy cúng cầm một chiếc rìu, sẽ dùng để chặt cây làm cọc, dâng lên trước mâm lễ và khấn, rồi cầm rìu ra chặt vào các cây đã để sẵn ở cạnh đó. Thầy cúng tiếp tục khấn một vài lời nữa và lấy con dao găm trên mâm ra để đo độ dài của cọc để lấy kích thước. lấy xong ông thầy khấn tiếp vài lời nữa rồi mọi người sẽ bắt tay vào việc.

Điều đáng chú ý ở đây là việc thực hành nghi lễ cúng này có 2 người. 1 ông thầy thì đứng ở trước mâm lễ đọc tất cả những lời khấn, còn 1 ông khác sẽ ngồi đối diện sát mâm thực hiện những bước đã kể trên theo lời khấn của ông thầy đứng ở trước mâm. Khi xong các nghi thức, những người đàn ông, mỗi người sẽ góp một tay để làm bàn địa, người thì đào hố, người thì chặt cây, người thì buộc thang... Chẳng mấy chốc mà chiếc bàn địa đã được dựng xong. Các thầy cúng sẽ kiểm tra lại độ chắc chắn của thang, của bàn rồi mọi người dùng lá chuối để phủ lên. Việc làm bàn địa kết thúc.
Trong lúc ở dưới đầu bản làm bàn địa thì ở trên nhà gia chủ, người ta sẽ gây mối để đan võng. mối gây giống như một chiếc chôn quang, xung quanh chiếc võng tròn kiểu chôn quang này, cách đều từng đoạn, người ta sẽ buộc sẵn các sợi dây dài ra các phía, để sau này cứ theo các đoạn dây ấy mà đan tiếp vào để làm thành một tấm lưới võng. Gây mối xong, người ta sẽ dồn tất cả đống dây leo đã tước sẵn ấy thành một đống, buộc gọn lại, đợi đến lúc đem ra chỗ bàn địa để đan võng. Trong lúc mọi người gây mối để đan võng, có nhạc của chiêng và trống kèm theo.

Lễ lập tịch của người dân tộc Dao Họ ở Khe Mụ kéo dài tới 3 ngày và có thể còn kéo dài hơn nữa. Nhiều nghi lễ và sinh hoạt tín ngưỡng được tiến hành trong thời gian đó. Người ta thường kết hợp làm cả lập tịch cho Tam Thanh, Tam Nguyên và làm chay (hay còn được gọi là làm ma khô) vào cùng một lần. Người ta sẽ quy định rõ cho từng ngày trong thời gian diễn ra lễ lập tịch phải làm những gì.

Lễ trình trước bàn thờ tổ tiên.

Các nghi lễ ở trong lán thờ.

Các nghi lễ ở ngoài bàn địa.

Trong số này, dài nhất và phức tạp nhất đó là các nghi lễ diễn ra ở trong lán thờ. Đây là nơi hành lễ chính thức và gồm rất nhiều lễ như lễ cúng cầu, lễ cân lợn, lễ múa gà, làm bùa, lễ dẫn đường cho Tam Thanh và Tam Nguyên .v.v... Về thời gian, trong 3 ngày thì ngày đầu tiên là thực hiện những nghi lễ mở đầu cho lễ lập tịch, cúng tổ tiên, cúng thần linh để báo cho họ biết và mời họ về dự và giúp đỡ đuổi tà ma; đón khách đến thăm hỏi dự lễ và chuẩn bị lán thờ. Ngày thứ 2 là ngày tiếp tục trang trí lán thờ, dán tranh, viết sớ, yểm bùa trừ tà ma, làm bàn địa, đan võng và cúng lễ trong lán thờ đến hết đêm. Sang ngày thứ 3 thì từ lúc trời chưa sáng đã tiến hành múa gà, cân lợn và kết thúc các nghi lễ trong lán thờ để sau đó thực hiện các nghi lễ cuối cùng đó là nghi lễ nhảy võng từ trên bàn địa. Sau nhảy võng là lễ lập tịch kết thúc. Nếu gia đình nào mà kết hợp làm chay thì sau lễ nhảy võng một lúc người ta sẽ tiến hành làm chay.

 Nhảy võng là nghi lễ mà người con trai làm Tam Nguyên phải tiến hành ở giai đoạn cuối của lễ lập tịch. Đó là khi anh ta buông mình rơi từ trên bàn địa xuống một tấm lưới to do nhiều người đàn ông khác từ dưới căng ra và đỡ. Võng ở đây chính là một tấm lưới to được đan bằng một loại cây leo, đã được trình bày ở trên. Người dân tộc Dao Họ quan niệm rằng việc họ hứng tấm lưới ấy ra chờ đón người con của cộng đồng, sau khi đã trải qua mọi thử thách, đã được thần đất, thần gió, được tổ tiên và các vị thần linh khác che chở, nay đã chính thức được làm một người con của gia đình, của dòng họ, một thành viên của cộng đồng với đầy đủ phẩm chất của nó.

Lễ hội Lập tịch của người Dao Họ tại Lào Cai

Vào sáng ngày thứ 3, sau khi những nghi lễ đã kết thúc, tại lán thờ lúc này, người ta choàng cho người làm Tam Nguyên một chiếc áo dài màu đỏ và một chiếc khăn thêu trùm lên đầu. Hầu hết tất cả các thầy cúng đều có mặt tại đây để tiến hành nghi lễ. 7 ông thầy, một người cầm dao, còn một số tay không, đi xung quanh Tam nguyên, vừa vỗ tay và vừa tung dao chém vào khoảng không. Sau đó, họ sẽ cầm mỗi người một ngọn nến đi vòng quanh Tam Nguyên. Hết vòng, tất cả cùng chụm tay vào trán của Tam Nguyên, lầm rầm đọc thần chú, rồi cùng áp tay vào bụng và vào chân Tam Nguyên đọc thần chú. Một ông thầy đứng ở bên ngoài đọc to các lời khấn. Tiếp đến tất cả các ông thầy cúng cùng nhau ngồi xuống trước bàn thờ để đọc lời khấn. Đọc xong, một ông thầy mặc trang phục giống như Tam Nguyên, đầu đội mũ có đuôi và trán có đeo một bức tranh vẽ một vị thần, nối với Tam Nguyên bằng một tấm vải ở trước bụng và dắt tam nguyên đi vòng quanh chiếc cột ở giữa lán thờ. Các thầy có mặt sẽ cùng nhau đọc những lời khấn viết sẵn trên giấy và chuẩn bị đi xuống bàn địa.

Đoàn người dẫn tam nguyên xuống bàn địa gồm có: Người đi đầu tiên cầm 2 kiếm, vừa đi vừa múa. Theo sau sẽ là 1 người cầm thước, 1 người cầm kiếm và 1 người đeo mặt nạ. Rồi tiếp đến 2 người với những chiếc tua vải ở tay vừa đi vừa múa. Kế đến là 1 ông thầy dẫn Tam nguyên đi. Ông này đi giật lùi, mặt đối mặt với Tam Nguyên để dẫn đường. Lần lượt theo sau là 1 ông thầy đội mũ, mặc áo đỏ và tay ôm sách; 1 người cầm hương, 1 người đọc lời khấn trong lúc đi. 2 người khiêng võng cùng dàn nhạc và mọi người đi theo.

Đến bàn địa, tất cả đi quanh bàn địa thuận theo chiều kim đồng hồ. Phía trước mặt bàn địa, về hướng đông, có đặt 1 chiếc bàn hương và 1 bức tranh thánh, phía đối diện bàn này ở hướng tây, sau chân thang lên bàn địa, cũng có đặt 1 bàn hương như thế. sau khi 3 vòng đi quanh thang kết thúc, nến được thắp và cắm dọc ở hai bên của 12 bậc thang lên bàn địa. Tam Nguyên cùng với ông thầy dẫn đường bước lên bậc đó. Các ông thầy cúng khác ngồi hết lên các bậc thang còn lại ở phía trên. Sau đó tất cả các ông thầy ở trên đó từ từ đi xuống, 1 ông thầy khác từ dưới đất bước lên thang vừa đi vừa khấn, vừa xua tay và gạt hết những cành lá chuối che ở trên đó xuống. 1 ông thầy thì đứng trước chân thang đọc lời khấn. 1 ông khác tiếp tục trèo lên thang. Khi lên tới bàn, ông ta sẽ đứng dậy làm những động tác thần chú và múa ở trên đó. 1 tay ông cầm tua vải, còn tay kia cầm 1 chiếc gậy bằng gỗ, 1 đầu được vót nhọn, còn 1 đầu là con dao. Sau khi múa xong, ông ta không đi xuống theo bậc thang, mà ông ta nhảy xuống. Lúc đó ông thầy đang đứng đọc khấn ở trước chân thang tiếp tục lên. Tay ông cầm một con dao có đeo một vòng tiền xu ở cán, khi lên tới bàn ông lấy tay vạch trên mặt bàn và thì thầm đọc lời niệm chú. Kết thúc ông ta cũng nhảy xuống. Một điều đáng lưu ý là cả 2 ông này mỗi khi nhảy xuống đều xoa hoặc vỗ tay vào cột ở bàn địa rồi mới nhảy. Mặt bàn khá cao so với mặt đất nên các ông đều trèo thả chân rồi mới nhảy chứ không nhảy thẳng từ trên mặt xuống.

Khi ông thầy cầm con dao có một vòng tiền kết thúc nghi lễ của mình thì ông thầy dẫn Tam Nguyên bắt đầu lên. 2 thầy trò sẽ cùng lên cầu thang song song với nhau, mỗi người một bên. Vừa đi vừa cúi xuống dùng tua vải xua xua ở 2 bên như để dẹp đường. Đến cạnh bàn, ông thầy cũng niệm chú rồi đỡ Tam Nguyên lên mặt bàn. Ông ta lấy ra những mảnh vải đen và trăng (do ông chủ nhà sắm sẵn và đưa lúc ông thầy còn đứng dưới chân cầu thang bắt đầu kẹp vào ba khe ngón tay giữa của Tam Nguyên, mỗi khe 3 cặp. Những tấm vải dùng quấn ở bụng của cả thầy lẫn trò được cởi ra và luồn xuống khe thang. Ông thầy nhảy xuống khỏi thang vào bàn địa bị chặt đứt và thang sẽ được đem đi. Trên bàn lúc này chỉ còn lại Tam Nguyên ngồi xuống và quay lưng về hướng đông (nơi sẽ rơi xuống, mắt nhìn về hướng tây nơi mà ông thầy sẽ chủ huy cuộc nhảy võng. Ông thầy cầm con dao khi nãy bây giờ ngồi cách bàn địa khoảng 5m, bắt đầu hành lễ. Ông ta hô lên hai tiếng ê, ê báo cho tam nguyên biết cuộc lễ được bắt đầu. Sau đó, ông ta hô tiếp một lần và đồng thời nhổm người lên một ít, hô lần thứ hai thì đứng khom và hô lần thứ ba thì đứng thẳng người lên. Xong việc này, ông dang tay phải sang phải và cũng hô 3 lần, mỗi một lần hô là một lần nâng dần lên, đến câu thứ 3 thì giơ thẳng lên đầu. Hết bên phải lại chuyển sang bên tay trái. Cứ mỗi lần hô và làm động tác này thì Tam Nguyên ở trên bàn cũng nhìn mà làm theo, và xong một bên tay thì Tam Nguyên thả một cặp 2 miếng vải trắng đen ở một kẽ tay. Cứ như vậy sau 6 lần thì số mảnh vải kẹp ở tay cũng hết.

Xong việc thả các mảnh vải, theo lời hô của ông thầy, Tam Nguyên đứng thẳng và ngồi xuống, 2 tay bó vào gối. Lại 3 lần hô, Tam Nguyên theo đó mà chụm chân và xoay dần ra mép bàn phía đông. trong lúc đó, mọi người ở dưới sẽ cùng nhau trải võng cho căng ra. Trên mặt võng có trải 12 cái chăn đan chéo nhau, đồng thời lấy gạo vãi khắp mặt võng. Số chăn phải xếp sao cho để lúc người Tam Nguyên nhảy xuống thì tất cả các đầu chăn phải chụm lại phủ kín toàn bộ lên người nhảy võng.

Tam Nguyên cứ nhích dần, nhích dần. Đến lần hô thứ 3 thì buông mình rơi xuống võng theo đằng lưng xuống trước. khi xuống tới nơi, tất cả các chăn sẽ phủ kín Tam Nguyên. Anh ta không được động đậy mà vẫn phải giữ nguyên tư thế ngồi bó gối. Chỉ đến khi các thầy xông vào và lấy tay đập vào đầu gối, lúc ấy Tam Nguyên mới được bỏ tay ra và duỗi thẳng người và duỗi thẳng chân. các thầy sẽ cởi áo của mình ra đắp cho Tam Nguyên. Người ta sẽ bắt đầu đọc những lời thần chú. Sau đó người ta nâng Tam Nguyên ngồi dậy, các thầy lần lượt vào dùng dấu bùa đóng (tượng trưng) và niệm chú cho Tam Nguyên, bón trứng và cơm cho Tam Nguyên. Người ta đem đến một cuộn vải và chiếc ống nứa để dốc tiền vào lòng Tam Nguyên để kiểm tra âm dương rồi xé cho Tam Nguyên 2 đoạn vải.

Mọi thủ tục như vậy là đã xong. Giờ đây chàng trai ấy sẽ coi như đã được cấp sắc là Tam Nguyên. Và anh ta cũng đã trở thành một ông thầy Tam Nguyên mới và hoà vào dòng các thầy múa 3 vòng xung quanh bàn địa. trong lúc vừa múa các thầy cùng nhau chặt võng ra nhiều mảnh và đem vứt ra 4 phía. Lễ kết thúc, mọi người lại nhảy múa trở về nhà trong tiếng nhạc rộn rã.

Những người ngày hôm qua dựng bàn địa thì nay lại tự tay phá nó ra, ngoài những người đó thì không ai được làm. Lán thờ được dỡ và đem ra khỏi khu vực nhà ở để đốt đi.

Bản Khe Mụ nơi diễn ra lễ Lập Tịch

Lễ lập tịch của người Dao Họ là một lễ hội vừa phong phú lại vừa phức tạp, trong đó chứa đựng rất nhiều các phong tục, các tín ngưỡng của dân tộc Dao Họ. Nó là một hiện tượng văn hoá tổng hợp gồm nhiều loại hình múa, nhạc, lễ và đặc biệt là số lượng lớn những bài cúng do các thầy cúng đọc từ các sách đã được quy định từ rất lâu đời, có ý nghĩa rất quan trọng đến đời sống vật chất vào tâm linh của tộc người này.

Theo: hanoi.vnn.vn