Lễ tế âm hồn tại Thừa Thiên Huế

Lễ cúng âm hồn thường được tổ chức vào ngày 23 tháng 5 âm lịch. Đây là một trong những hình thức cúng tế mà đơn vị tổ chức nghi lễ vừa phải có tính chất đơn lẻ trong từng gia đình, lại vừa phải có tính chất cộng đồng trong từng đoàn thể, từng tổ chức và trong tập thể những người cùng chung một ngành một nghề, cùng ở trong một thôn, một xóm và một  phường.

Vào ngày mùng 1 tháng 8 năm 1883, Thực dân Pháp nã đại bác vào Thuận An. Buổi tối ngày 20 tháng 8, Thuận An thất thủ; đột phá khẩu vào kinh thành đã mở. Triều đình rất hoang mang lo sợ, chỉ có Tôn Thất Thuyết là cương quyết lập trường đánh đuổi Pháp. Cuộc chiến đấu tự vệ mà ông và các đồng sự ráo riết chuẩn bị từ rất lâu đã đến lúc cần phải bùng nổ.  Vào đêm ngày mùng 04 tháng 7 năm 1885, Tôn Thất Thuyết đã chỉ huy cuộc vũ trang chống thực dân Pháp. Đã đánh vào sào huyệt giặc ở Mang Cá và khu Tòa Khâm bên dòng sông Hương. Quân ta đã chiến đấu rất gan dạ. Tôn Thất thuyết đã bố trí một cuộc tấn công rất chu đáo, nhưng vì khí giới còn kém nên đã bị thua trận. Địch chiếm được thành và đốt phá, hãm hiếp, giết chóc cướp bóc không từ một ai. Một cuộc chạy loạn hết sức đau thương và bi thảm đã xảy ra. Hầu như không có gia đình nào lại không có người bị bỏ mạng trong biến cố này. Chịu ảnh hưởng nặng nề nhất đó là số dân chúng ở trong thành. Vào ngày 23 tháng 5 âm lịch (tức ngày 5-7-1885) từ đó trở về sau đã biến thành một ngày giỗ lớn, ngày "quẩy cơm chung" hằng năm của cả thành phố Huế. Họ cúng cho tất cả những người đã tử nạn: dân chúng, quân sĩ, quan lại, thợ thầy, do nhiều nguyên do: hoặc là bị đạn Pháp, hoặc là bị ngã xuống thành khi tìm cách leo ra khỏi thành, hoặc là bị dày đạp, chen lấn nhau mà chết, hoặc là sỉa chân rơi xuống hồ ao dày đặc trong thành, nhất là hồ Tịnh Tâm v.v... trong khoảng thời gian từ 2 giờ đến 4 giờ sáng ngày 23 tháng 5 năm Ất Dậu.

Ngày chính để cử hành nghi lễ là vào ngày 23 tháng 5. Nhưng đối với các tư gia thì có thể tùy theo từng gia đình mà tổ chức từ ngày 23 tháng 5 đến ngày 30 tháng 5.

Với những tổ chức tập thể và thôn phường ở trong thành phố, thì ngày cúng lễ cũng sẽ không quy định theo một cách cứng rắn. Nhưng thông thường thì ngày chính lễ vẫn là ngày 23 tháng 5. Những tổ chức cúng âm hồn vào ngày 23 tháng 5 là do nhân dân đã tự động kết hóp tổ chức ở các thôn, các xóm, các phường và các xã ở trong tỉnh, những người cùng nghề nghiệp, chung sinh hoạt như tiểu thương ở những chợ lớn, nhỏ, các khuôn hội, chùa chiền và các tổ chức từ thiện. Hầu như toàn thể gia đình và tổ chức tập thể ở thành phố Huế đều nao nức cúng âm hồn do được xuất phát từ lòng cảm thương những người đã bị chết trong biến cố một cách bi thương và oan uổng, hồn bơ vơ vất vưởng, không có ai cúng cấp cho nên cúng âm hồn có ý nghĩa rất cao đẹp đó là công cho "thập loại chúng sinh" chứ không hẳn cúng cho thân nhân ở trong gia đình mình. Tính nhân bản rộng lớn vả đẹp đẽ chính là ở chỗ đó

Trong ngày lễ có vô số rạp được dựng lên để cúng các âm hồn trong thành phố. Nhạc cúng lễ vang động ở khắp mọi nơi, hương trầm nghi ngút tỏa cả ngày lẫn đêm. Vào ban đêm các thời cúng của từng gia đình sẽ được đặt ở trước mặt nhà, hương đèn đã được đặt sẵn.

Lễ vật cúng ít hay nhiều là tùy vào gia cảnh nhưng tối thiểu là phải có cháo, chè, gạo muối, hương, nhang trầm, bông ba hoa quả, áo binh, hột nổ, giấy ngũ sắc cau trầu rượu. Đặc biệt ở trong lễ cúng, từ gia đình cho đến tập thể, đều phải nhớ có một bình lớn nước hoặc là một thùng nước chè đầy và một đống lửa đốt ở bên cạnh bàn thờ cúng. Người cúng họ tin rằng các âm hồn sẽ đến uống nước và sưởi ấm bên cạnh đống lửa, vì nhiều người trong biến cố đã bị chết khát, và chết lạnh lẽo ở dưới ao, hồ, sông suối.

Đó là lòng thương những người bị chết vất vưởng dọc đường, dọc sá nên bàn cúng sẽ phải đặt ở trước sân (nếu là những người thân và bị chết ở trong nhà thì mới được bày bàn cúng ở bàn thờ). Rõ ràng tập tục cúng âm hồn này là để thể hiện một tấm lòng nhân hậu bao la của người cư dân ở xứ Huế.

Nghi thức cúng âm hồn trang trọng nhất sẽ được tổ chức tại các am miếu ở trong thành phố Huế. Miếu âm hồn được thành lập lâu năm nhất đó là ngôi miếu ở góc đường Mai Thúc Loan và đường Lê Thánh Tôn hiện tại, Miếu nằm ở phía đông nội thành, cách cửa Đông Ba khoảng chừng 300 mét, ngôi miếu này đã được xây dựng vào năm 1895, sau khi biến cố thất thủ kinh đô mười năm, trải qua các cuộc đổi thay, ngày nay vẫn còn.

Vào ngày 22 tháng 5, dựng rạp ở ngoài trời, trang hoàng các khu vực cúng tế ở miếu và bàn cúng lễ ở ngoài trời. Có năm lại thiết lập đài chiến sĩ trận vong ở phía trước miếu.

Buổi sáng ngày 23 tháng 5, Vào khoảng 7 giờ sáng làm lễ khai kinh và tụng kinh.

Buổi trưa ngày 23 tháng 5, sẽ cúng ngọ theo nghi thức tôn giáo.

Buổi chiều ngày 23 tháng 5, vào lúc 14 giờ sẽ làm lễ tế cúng âm hồn theo nghi thức tế lễ của Khổng giáo. Quan trọng nhất đó là ông chủ tế và ông xướng lễ. Tại đài chiến sĩ trận vong thì sẽ làm lễ truy điệu.

Buổi lễ kéo dài trong suốt cả buổi chiều. Phần chính trong buổi lễ này là đọc văn tế. Qua nhiều bản văn tế đã sưu tầm được, chúng ta sẽ thấy người viết văn đã truyền một niềm xúc động vô biên cho những người dự lễ:

“Lô nhô trẻ dìu già, ông dắt cháu, chân còn đi đầu gục lìa vai.

Lao nhỏ con khóc mẹ, vợ kêu chồng, tiếng chưa ngớt xương đã chất đống.

Oan uổng quá mấy ông trên võng, thình lình sét đánh, sống chẳng trọn đời.

Tội tình thay lũ trẻ trong nôi, cắt cớ sao sa, chết đờ trắng bụng.

Thương mấy cụ khiêng sơn nón đấu, nặng nợ cơm vua áo chúa, được da ngựa bọc thây mới sướng, tức vì sao "tử bất thành danh"

Tủi mấy cô áo chít quai trơn, vui niềm tài tử giai nhân, nỡ vũng bùn chôn ngọc cho cam, uổng cái sổ “sanh nhi vô dụng".

Trước một trận mưa đen mịt tối, tất thảy người mà tự thảy quỷ, một vùng chôn kẻ cực người sang. Sau ba hồi trống dục loa dồn, biết phận là biết đâu duyên, ba thước lấp anh hay chú vụng".

Người đã gây ra thảm cảnh đó chính là quân đội xâm lược Pháp:

“Ai ngờ vận trời năm Ất Dậu, tiết tháng năm còn dưới tuần trăng.

Ghê thay luồng sóng ở Tây phương, quân đội Pháp kéo lên bắn tóe.

Trận khói lửa đưa người chín suối, mất xác mất thây.

Nào sang hèn rồi kiếp ba sinh, hết hồn hết vía

Trước thảm cảnh đó, cầu mong cho các âm hồn chóng siêu thoát, xin tinh linh các đấng phò trì cho Tổ quốc trường tồn. Đó là ý nghĩa mà bài văn tế muốn truyền đạt:

“Nào hồn đông hồn tây, hồn nam hồn bắc, chẳng đâu không gọi hồn về.

Hỡi cô phu, cô phụ, cô tử, cô thần, may hãy còn mình, mình cúng

Cúng cha anh chú bác, thím mợ cô dì ta cả thảy, đau đoàn sau cùng đau đoàn trước, tình nhất sinh nhất tử sơ khác gì thân.

Này hương hoa vàng giấy, xôi rượu muối trà, chút gọi rằng nếm lấy hơi, xin nếm lấy lòng, nghĩa đồng chủng đồng bào, thác xem như sống.Hỡi tinh linh các đấng, phòng trì cho Tổ quốc trường tồn

Này quốc ngữ đôi hàng, ao ước những chí thành năng động. Thương ôi! Xin hưởng"

Buổi tối sẽ là lễ đăng đàn chẩn tế do những nhà sư đảm nhiệm. Chủ lễ sẽ là một vị hòa thượng, tuổi cao đức trọng, đứng dọc ở hai bên là sáu vị kinh sư. Ý nghĩa của lễ đăng đàn này là để cầu nguyện cho các hương linh được siêu thoát. Sau cuộc lễ sẽ là hình thức phóng sinh: chim, cá, lươn v.v…

Trong buổi lễ “đăng đàn chẩn tế”, vị hòa thượng là chủ lễ thỉnh thoảng sẽ lấy tay vốc từng nắm xôi và đồng tiền kẽm đặt sẵn trong một cái khay lớn vất ra ngoài sân. Đám trẻ con sẽ chen chúc nhau lượm các đồng tiền trên lấy đây đeo vào cổ để trừ yêu ma quỷ quái.

Ngay sau kỳ lễ tế, vào ngày 12 tháng 6 âm lịch sẽ có tục đi chạp mộ tập thể những người đã tử nạn ở trong ngày thất thủ kinh đô (địa điểm ở gần lăng cụ Kinh Tế, trên đường vào chùa Trà Am, có hai đám mộ tập thể chôn những người đã tử nạn trong biến cố ngày 23/5) tại núi Ngự Bình (những người này được vùi rất sơ sải, đến khi dọn tử thi ở trong thành nội, người ta đã nhận thấy khu vực có nhiều tử thi nhất đó là vùng sát với miếu âm hồn hiện tại ngày nay. Có lẽ con đường dẫn đến cửa Chính Đông là con đường mà dân chúng đã ào ào chạy loạn, quân Pháp vào thành cũng theo cửa Chính Đông này nên sự sát hại thật thảm khốc. Khi đào mộ để cải táng, người ta thấy có mũ mang, bài ngà quan lại lân cả xác ngựa).

Tập tục cúng âm hồn bắt đầu những năm từ sau biến cố xảy ra, kéo dài cho đến tận bây giờ, không năm nào bị gián đoạn, dù hơn một trăm năm qua, Huế đã trải qua biết bao biến cố, chịu biết bao mất mát đau thương. Tuy nhiên, quy mô và hình thức cúng tế tùy theo từng giai đoạn lịch sử mà đã có những sự chuyển đổi.

Ở dưới thời đại quân chủ, vào ngày tế lễ, bà Từ Cung sẽ cho lính gánh lễ vật ra để cúng tại miếu. Giờ hành lễ, quan lại các bộ ở trong Thành Nội cũng đến để hành lễ. Năm nào phẩm vật và tiền bạc cúng phong phú thì ban tổ chức sẽ cho hạ lợn, bò để cúng tế.

Sau lễ tế, bài vè "Thất thủ kinh đô" sẽ được Lão Mới,  là một nghệ nhân lão thành, kể vài đoạn để gợi nhớ lại cảnh hãi hùng chạy loạn vào năm 1885 (gồm 80 câu, từ 391 đến câu 470). (Vè “Thất thủ kinh đô” do Lê Văn Hoàng sưu tầm, bản thảo do Lão Mới kể)

Trong những năm cách mạng thành công, tập tục cúng âm hồn cũng vẫn được duy trì. Trong những năm này, kết hợp cúng âm hồn với sự cứu giúp những người dân nghèo khó đang còn sống, Ban tổ chức đã quy góp tiền mua vải để cắt cho người nghèo, tỏ tình đùm bọc người đồng loại “lá lành đùm lá rách” thật đầy ý nghĩa và nhân văn.

Tập tục cúng âm hồn là một mỹ tục thắm đượm tình nhân đạo, thắm đượm nghĩa đồng bào và đồng chủng, nó có đầy đủ ý nghĩa của một lễ hội dân gian mang màu sắc của dân tộc đậm nét, tiêu biểu cho một vùng đất văn vật./.

Theo lukhach24h