Lễ hội lộc hoa của người Xinh Mun tại Sơn La

Lễ hội lần lượt tổ chức từng nhà một, mỗi bản có bao nhiêu nhà thì có bấy nhiêu ngày hội, lễ hội tuy kéo dài, nhưng không bao giờ diễn ra khi hoa ban đã tàn, măng đắng đã mọc cao, vì khi ấy mùa làm nương (đầu tháng 4 dương lịch) đã bắt đầu, để không ảnh hưởng đến công việc sản xuất.

Tuy lễ hội được tổ chức trong từng nhà, nhưng đây lại là dịp hội tụ dân bản vì ai cũng tự giác tham gia và ai làm trái với lệ thì dễ bị chê cười, ghét bỏ, thậm chí có thể còn bị loại ra khỏi cộng đồng.

Gọi là lễ hội nhưng không tốn kém vì được tổ chức rất đơn giản. Mâm lễ hội, ngoài 2 con gà luộc, một "ếp" xôi gạo mới, 1 đĩa trầu cau và ba chum rượu cần, là 2 bát canh nấu từ hoa ban và măng đắng - một món cúng thần linh và tổ tiên có tính bắt buộc.

Độc đáo lễ hội lộc hoa của người Xinh Mun

Một cây nêu cao 4 đến 5m dựng ở giữa nhà, được trang trí bằng những lá xanh và những cành hoa ban trắng ngần buộc gài kín cây nêu, ngoài ra bà con còn gài thêm những bông lúa nếp vàng được giữ nguyên sau khi gặt vụ mùa năm trước, xung quanh cây nêu có 3 vò rượu cần, đặc biệt là có từ 3 đến 5 "bàn sang" - 1 loại nhạc cụ được "chế tạo" từ các chum và vò con, bên trong được làm bằng một mảnh đồng mỏng, hình tròn đục thủng một lỗ ở cạnh mép nắp, để xỏ dây vào khi gõ một tay cầm dây nâng lên, hạ xuống trên miệng chum, tay bên kia thì cầm 1 que tre gõ nhịp nhàng lên nắp chum, tạo nên một âm hưởng mang đậm bản sắc dân tộc quện vào tiếng trống, tiếng chiêng lúc trầm, lúc bổng, lúc dịu dàng, khi bùng lên sôi nổi thúc giục tất cả mọi người vào hội xoè quanh cây nêu.

Lễ hội sẽ được bắt đầu khi chủ nhà (chủ lễ) ngồi nghiêm chỉnh ở bên cạnh mâm lễ khấn: Hỡi người trông coi ở tầng dưới hãy lên để trông coi cho ta hôm nay làm Lễ Ksai Sai Típ, thần linh hãy bảo vệ, hãy ăn hoa thay cơm, uống rượu thay măng, ăn hương thay hương thơm, ăn hương nếp thay cơm, ăn rồi hãy bảo vệ cho cuộc vui lành mạnh, cho hết ốm đau, cho vui trọn vẹn. Người lớn bảo nhau, trẻ em nghe lời người lớn, được vậy thì ước gì cũng có, sống lâu muôn tuổi, hỡi thần linh hãy bảo vệ hãy ngồi mâm đây ăn thịt, ăn hoa, ăn hương thơm, hãy phù hộ cho con cháu khoẻ như con gấu trong rừng, chạy nhanh như con hoẵng ngoài núi.

Rời mâm cỗ cúng ở góc nhà sàn, chủ lễ bước đến cạnh cây nêu ở giữa nhà, vít cần rượu nói lời mời tổ tiên uống trước bằng những lời trân trọng và thiết tha: "Hỡi tổ tiên, hôm nay ngày lành tháng tốt, ngày sản xuất đã được nhìn thấy kết quả, con cháu làm lễ hội Ksai Sa típ, tổ tiên hãy đến bảo vệ cho con cháu ăn uống vui vẻ, vui chơi thoả mái, nhưng xin hãy đừng để cho ai uống say làm náo loạn bản mường, cãi cọ nhau làm xấu hổ mọi người, năm nay vui, năm mới vui tiếp, như thế mới vui bản yên mường, ai cũng sống lâu muôn tuổi, gìn giữ cuộc sống, chống lại thú rừng, người xấu quấy phá". Chủ lễ lại tiếp tục mời thần linh uống rượu: "Hỡi thần linh, bảo vệ ta, hãy bảo vệ ta đến cùng, xin mời thần linh uống rượu cùng ta".
Sau khi mời tổ tiên và thần linh uống rượu xong, chủ lễ trân trọng mời 3 "già bản" có uy tín trong dòng họ, trong bản mường, sau đó mời đến các con các cháu, và toàn thể những người dân bản đến dự lễ hội uống rượu.
Cùng lúc tiệc rượu được bắt đầu là tiếng chiêng, tiếng trống, tiếng nhạc từ nhạc cụ "bàn sang" nổi lên rộn rã, mọi người nắm tay bắt đầu múa xoè xung quanh cây nêu ở giữa nhà. Khác với xoè Thái êm dịu, nhẹ nhàng, xoè quanh cây nêu lễ hội Lộc hoa rộn ràng, mạnh mẽ và có phần quyết liệt hơn, ồn ã hơn nhiều, xoè múa say sưa, lúc cầm tay nhau, lúc xoè khan, lúc dùng khăn nối vào nhau, tạo thành điệu xoè kéo co (xoè Thái không đâu có). Xoè khoảng 1h, khi tiếng trống tiếng nhạc trầm dần, họ lại mời nhau uống rượu cần, rồi lại tiếp tục xoè, hết đợt này đến đợt khác, kéo dài đến lúc phương đông hửng sáng thì mới kết thúc, mọi người hoan hỉ xuồng cầu thang để về nhà, để đến buổi tối hôm sau lại đến dự Lễ hội ở nhà người trong họ hoặc cùng mường cho đến khi hoa ban đã tàn, măng đắng mọc cao.

Hoàn toàn khác với lễ hội của các dân tộc anh em, lễ hội Ksai sa típ của người Xinh Mun Tây bắc tuy kéo dài nhiều ngày nhưng lại không ăn uống linh đình, chỉ múa không có hát, vừa giản dị lại vừa vui, thường được tổ chức từng gia đình, vào một buổi tối ấm cúng nên rất vui, thể hiện được bản sắc văn hoá của một dân tộc sống ở nơi biên giới Việt - Lào xa xôi.