Lễ hội cầu an tại Sơn La

Lễ hội cầu an cho bản mường (xên bản, xên mường) của người dân tộc Thái, đặc biệt là người Thái ở Mai Châu, Thuận Châu, Mộc Châu và người Mường... là một sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng rất quan trọng đối với cộng đồng người dân ở vùng Tây Bắc. Lễ hội có liên quan đến đời sống vật chất, tinh thần và tâm linh của cả bản mường, đến mùa màng, đến sức khỏe và đến sự làm ăn của cộng đồng năm ấy, nên được tổ chức rất trọng thể, vui vẻ và thu hút sự tham gia của đồng bào ở địa vực lớn (bản, mường).

Lễ hội nhận được sự tham gia đóng góp của các bản, các mường là bởi, trước hết nó gắn với nghi lễ hiến sinh thờ thần nước, thờ nguồn nước - một vị thần gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh của cộng đồng. Thứ nữa, theo quan niệm lâu đời của những người dân bản mường, nếu không tổ chức lễ cúng trong toàn bản, toàn mường, không hiến lễ vật (trâu, cặp trâu) cho tổ tiên và cho các vị thần linh thì cuộc sống vật chất và tâm linh của những con người ở trong cộng đồng sẽ gặp những trắc trở, không thuận lợi, thần linh không phù hộ cho được nhân khang, vật thịnh và cộng đồng bình an. Chính vì thế mà để được bình yên, cộng đồng người Thái, người Mường... ở vùng Tây Bắc xa xôi này đã sử dụng một thế ứng xử rất quen thuộc của các cư dân Việt và cư dân các tộc ít người trên đất Việt, là hiến tế lễ vật (trâu, bò, gà, heo...) cho thần linh, mà ở đây là thủy thần, thần nước và thần nguồn nước... dưới dạng con thuồng luồng, con giải và con giao long...

Thường thì người ta sẽ tổ chức lễ cầu an cho mường trước, sau đó lần lượt làm lễ hội để cầu an cho bản hoặc liên bản. Chính vì thế, ngày nay, qui mô lễ hội (to hay nhỏ, kéo dài hay thu gọn... ) một phần lớn là tùy thuộc vào thời tiết liên quan đến sự được mất của mùa màng năm tới, nhưng còn phụ thuộc vào sự được mất, nhiều ít của mùa màng năm vừa rồi, sau khi thu hoạch.

Lễ hội này thường được tiến hành ở đầu nguồn nước thuộc một bản đã được chọn (thường là bản Mòn). Đây là một nguồn nước thiêng, gần rừng thiêng, là nơi cư trú của thần thuồng luồng đầy uy lực. Ở người dân tộc Thái Mai Châu, thì lễ hội lại được tổ chức ở một bãi rộng gần đình như các lễ hội ở châu thổ, ở đồng bằng. Có nơi, thì người ta lại tổ chức lễ ở các miếu thờ thổ công, thổ địa của bản, của gia đình, ở vườn và ở đầu ruộng.

Thường thì ngay từ dịp tết Nguyên Đán, mọi thứ dùng cho lễ hội đã được chuẩn bị xong. Lễ hội thường kéo dài trong vòng 3 ngày (cũng có nơi 2 ngày 1 đêm và có nơi 1 ngày 1 đêm). Nghi lễ cúng viếng về cơ bản là hiến sinh trâu (có nơi là một cặp trâu đực to, trắng - đen, nơi thì 1 con, có nhiều nơi cúng cả gà, lợn). Ở Mộc Châu, trong lễ xên bản, xên mường, người ta hiến tế một cặp trâu đen - trắng cỡ từ 10 tuổi trở lên. Hai trâu, nhưng con trâu trắng mới thực sự mang năng lượng thiêng để thành lễ vật tế thần (ở đây là thủy quái thuồng luồng, là con ma to nhất dưới nước mà bà con thường gọi là phi ngược). Có lẽ nghi thức thờ, hiến sinh hai trâu là nghi thức mới hơn nghi thức hiến sinh một trâu mộng rất phổ biến. Bởi theo bà con cho biết, thì trước kia, dân ở một mường khác phải đem trâu trắng và các đồ cúng lên cúng ở tại bản Mòn này. Từ đó đã nảy sinh lễ cúng liên mường (xên liên mường) mà đồ cúng và trâu hiến sinh đã tăng thêm về số lượng. Suy tưởng này, thực ra mới chỉ là một giả thiết.

Người chịu trách nhiệm chính ở trong tổ chức lễ hội cầu an bản mường là a nha, nhưng người trực tiếp điều hành buổi lễ thì lại chính là ông thầy cúng (mo mường). Dân chúng trong mường, ngoài bản, bất kể gái trai già trẻ đều có nghĩa vụ tham gia, đóng góp tùy sức mình và được quyền tham dự vào lễ hội của mường.

Lễ hội cầu an

Nghi lễ giết trâu ở đây vô cùng đơn giản, không quan trọng và hệ thống như nghi lễ đâm trâu, ăn trâu ở Tây Nguyên. Trước ngày hội chính thức, tức là khoảng 2 đến 3 giờ chiều của ngày hôm trước, người ta đã làm lễ giết trâu. Trước khi thịt trâu, ông mo mường và ông mò phăn (tức ông thầy chém, được người dân mường chọn ra) làm lễ vái thần linh, vái tổ tiên rồi cầm dao nhọn làm động tác chém dữ (mang tính nghi lễ) vào cổ của các con trâu dùng để tế lễ, miệng thì thầm những câu như thần chú (thực ra, nhiều người cho rằng các ông chỉ nói lời kính báo với thần linh, với tổ tiên: trâu tế thần đã sẵn, dân bản, dân mường đã thịt trâu dâng các vị rồi đây nhé, xin các vị về mà nhận lấy). Sau đó, các ông sẽ lui ra, dành chỗ cho những thanh niên khỏe mạnh vào chém trâu và thịt trâu... Khi bắt đầu ngày hội, người ta làm rất nhiều mâm cỗ cúng (mỗi mâm cỗ là tượng trưng cho một bản lớn, xưa, có tạo bản đứng đầu, các bản nhỏ sẽ không được tượng trưng bằng mâm cỗ) đặt cạnh nguồn nước thiêng của mường. Đặc biệt, mâm cỗ của ông a nha, đặt ở giữa, dùng để cúng tổ tiên (là mâm cúng chính thức) phải có đầy đủ các bộ phận của con trâu hiến tế (đầu, đùi, thân, móng và đuôị..) cùng với tất cả các bộ phận của một con lợn. Những mâm còn lại của các bản, ngoài thịt trâu và cơm rượu... còn phải có vịt gà, đặt ở 2 bên mâm cúng chính, dành để cúng những vị thần khác. Khi buổi lễ bắt đầu, mo mường sẽ quì trước các mâm cỗ, phía sau là a nha, tạo bản và dân mường quì lễ. Trong không khí trang nghiêm và linh thiêng, ông mo trang trọng, xuất thần đọc bài cúng đã thông thuộc, mời tổ tiên (ông cha bà cố nội ngoại tiếng Thái nghĩa là Pao pu pang cải), mời thần đất (Chau đỉn), mời chủ nguồn nước (Chau nặm bo), mời thổ công thổ địa... về nhận lễ vật, dùng cỗ và vui vẻ với cộng đồng dân cư bản mường; đồng thời cầu mong tổ tiên và thần linh ban phúc, phù trợ cho bản mường bình yên, hạnh phúc, làm ăn suôn sẻ, con người khỏe mạnh, ngô lúa sinh sôi, gia súc gia cầm đàn đàn, lớp lớp. Khấn xong, mo mường và các vị chức sắc cùng với dân bản mường vái lạy tổ tiên và vái lạy các vị thần. Trong lúc đó, mo mường ném 2 quả trứng (một trắng, một đỏ) và 1 nắm cơm nhỏ xuống nguồn nước. Cuộc lễ kết thúc, mọi người bắt đầu vào cuộc ăn uống cộng cảm và vui chơi thể thao, văn nghệ... Cuộc ăn uống cộng cảm diễn ra hết sức vui vẻ nhưng cũng đúng lễ nghi. Các ông mo mường, a nha và tạo bản... chỉ ăn làm phép ở mâm cỗ chính, rồi đi từng mâm; ở mỗi mâm các ông ăn 1 miếng thịt, uống 1 hớp rượu. Kế đó, cả bản mường ăn uống vui vẻ cho bằng hết các mâm, không được bỏ thừa hay đem về.

Một nghi thức tại lễ hội cầu an

Để chuẩn bị cho việc diễn ra những trò bách hý ở trong hội lễ, ngay từ sáng sớm tinh mơ của ngày đầu tiên, bên cạnh vị trí cúng lễ (mặt bằng, có thể là một bàn đá cạnh nguồn nước), người dân bản đã sửa sang và dọn dẹp một mặt bằng rộng, cách nơi hành lễ khoảng trên dưới 100m. Mọi hoạt động hội hè, trò chơi, văn nghệ, thể thao... đều được diễn ra tại nơi đây. Trời về chiều, trong tiếng trống, tiếng chiêng dìu dặt lúc khoan lúc nhặt, dân làng tổ chức xòe vòng, xòe đôi và xòe đơn thật hào hứng. Bên mâm rượu tập thể, những nam thanh nữ tú hát giỏi múa hay, biết nhiều và nhanh nhẹn trong ứng đối vừa ăn uống, vừa chọc ghẹo, vừa hát đối đáp giao duyên. Họ hát giới thiệu, khen ngợi nhau, bày tỏ chí hướng và tỏ lòng với nhau... trong men rượu, men tình... Bên cạnh đó, dăm bảy đôi nam nữ (thường là những đôi đã ngầm kết nhau, tổ chức múa sạp, thi bắn nỏ và bắn súng hỏa mai. Nhiều nơi còn có tục đi săn tập thể vào ngày lễ hội kết thúc. Dưới sự chỉ huy của một người thợ săn giỏi nhất mường, được dân bản bầu lên, mọi người lao mình vào cuộc săn một cách hào hứng. Thú rừng săn được sẽ chia đều cho mọi người cũng như lũ chó tham gia vào cuộc săn... Cứ như thế cuộc vui kéo dài trong 2, 3 ngày. Sau đó, bản nàolại về bản ấy. Bản nào giàu có, nhiều khả năng vật chất thì mời mo mường và a nha về bản mình, tiếp tục mổ lợn, giết gà tiệc tùng vui vẻ, hoặc tổ chức cầu an cho bản (xên bản).

Như vậy những nghi lễ chính trong lễ hội cầu an bản mường vừa bộc lộ được tín ngưỡng thờ phụng thủy thần (thần nước, thần nguồn nước, thần sấm báo mưa) vừa thể hiện được tín ngưỡng gắn với thời săn bắn và hái lượm thời nguyên thủy. Tuy nhiên, bằng vào tục hiến sinh trâu, có thể thấy nghi lễ chính là cầu thần nước và cầu tổ tiên cho làng bản bình an, hạnh phúc, làm ăn phát đạt, người vật phát triển. Tục đi săn, nhiều khi, là hệ quả kéo theo, ngày càng mang tính hội hè nhiều hơn. Vết tích nghi lễ tín ngưỡng qua tục săn bắn tỏ ra rất mờ nhạt. Dù sao, đó cũng là sự kéo theo hay xếp lớp văn hóa, thường gặp trong văn hóa dân gian.

Như vậy, ngoài sự khác biệt đôi chút ở nghi lễ hiến tế, thì hầu như các hoạt động của lễ hội cầu an bản mường đều giống nhau ở chỗ đây là dịp để mọi người tụ họp, gặp gỡ với tổ tiên, với thần linh, gặp gỡ với nhau trong cả sinh hoạt vật chất lẫn hành động tâm linh; vừa bộc lộ được niềm thành kính, ngưỡng vọng thánh thần, vừa thể hiện được sức mạnh của con người; vừa cầu phúc cho một cuộc sống an bình, hạnh phúc, vừa bộc lộ khả năng vui chơi, khả năng thi tài... Có thể nói, lễ hội cầu an bản mường là một hoạt động văn hóa tín ngưỡng đặc sắc của các tộc Thái và Mường... một sinh hoạt văn hóa dân gian tổng thể; một nguồn vui không thể thiếu của cư dân ít người nơi rẻo cao Tây Bắc xa xôi, mỗi khi vào mùa hoa ban trắng nở.