Lễ hội Long Chu tại Quảng Nam

Rằm tháng giêng (Thượng nguyên) và rằm tháng bảy (Trung nguyên) là 2 thời điểm chuyển tiếp giữa mùa khô và mùa mưa. Cuộc sống lạc hậu, thiếu vệ sinh ở vùng thôn quê xưa cộng với tác động của thiên nhiên sau khô hanh và lũ lụt thường có dịch bệnh hoành hành, lây lan ra cả vùng. Vì vậy tất cả các cư dân trong cộng đồng đều phải có trách nhiệm tham gia cúng Long Chu. Các chức sắc trong làng và các tộc trưởng cử ra 1 ban chánh tế và mời thầy phù thủy làm chủ trì. Họ quyên góp trong dân và xuất quĩ thuê thợ mã làm Long Chu, số khác che rạp và bày hương án tại đình làng, ấp. Không khí náo nức và vui vẻ, tất cả mọi lứa tuổi tham gia quét tước trong nhà ngoài ngõ đúng nghĩa “chộn rộn chàng ràng như làng vào đám”.

Trước lễ chính 1 ngày, mọi việc chuẩn bị phải xong, bảy thày phù thủy thuộc loại cao tay ấn, do thầy Cả dẫn đầu cùng các học trò lễ (người phụ tá) đi làm phép “trấn đạo lộ” (trấn yểm). Họ mang theo những mảnh bùa đã được vẽ sẵn dán trên mảnh gỗ, tre, vừa đi vừa giật khăn ấn, vừa bắt quyết, vừa phún hỏa (phun dầu hỏa) dựng bùa vào ngã ba ngã tư đường làng hoặc nơi nghi ngờ có quỉ, có ôn tụ tập. Những nơi này đều có 1 bàn thờ nhỏ và thấp, trên có một lư hương. Nơi có đựng bùa hoặc đường dự kiến cho các phù thuỷ cùng đám người đi trấn yểm, trừ tà ma quỉ quái đều được dọn dẹp phong quang và thoáng đãng.

Trên đường, đoàn trấn yểm kéo dài như một đoàn rồng rắn. Phía trước là những người đánh trống, thanh la và các thày pháp vừa đi vừa ái phà, vừa hú hét. Phía sau là cả một đoàn dài những người tò mò đi xem. Từng tốp trai thanh gái lịch đứng ở vườn này, vườn kia cất giọng thách hát đối, khi thấy những tốp nam nữ ở ấp khác đi qua. Những điệu hát huê tình, hát đúc và hát kiến tại cứ bay bổng hàng giờ. Khi cuộc hát kết thúc, đám đông sẽ nhập vào đoàn trấn yểm và như vậy, cuộc trấn yểm bỗng trở thành cái cớ để cho người tứ xứ gặp nhau. Hết những nơi đã định sẵn, các thầy pháp lại trở về đình dán bốn lá bùa vào bốn cây cột góc và 1 lá ở cửa chính. Tại đây, nhiều người thuộc các xóm ấp nhỏ ở trong làng, những nhà vườn lâu nay  để xin thầy vẽ bùa vào để về yểm. Chánh bái cùng thầy Cả và 1 số tráng đinh khỏe mạnh kèm ban nhạc, cờ xí đi trước về tại sân đình. Đầu Long Chu xoay vào trong trước mặt có hương án, trên đựng đồ ăn bằng chuối cắt ra gồm xôi thịt, bánh trái, cháo chè, gạo muối, thuốc,củi, nước… mỗi thứ một ít. Thầy Cả làm phép khai quang điểm nhãn, lấy mực và son vẽ 2 con mắt cho Long Chu rồi làm lễ vô khoa (lễ cúng tổ phù thủy) để làm khởi đầu cho các lễ sau.

Độc đáo lễ hội Long Chu

Đầu tiên là lễ cáo thần (lễ túc yết) vào giờ tý (12 giờ đến 2 giờ đêm) lễ vật rất đơn sơ, hương đăng trà quả. Đến giờ mão (6 giờ đến 8 giờ sáng) là làm lễ tế thần. Lễ này cúng mặn, có gà, heo để bày tỏ lòng thành của dân làng với thần, lính cai quản làng nên hết sức trang nghiêm và trọng thể như lễ đình ở mọi nơi, có văn tế và nhạc đã được coi là lệ nên không thể bỏ. Xong thủ tục, đến giờ thìn (8 giờ đến 10 giờ sáng) lễ cúng Long Chu chính thức được bắt đầu. Thầy Cả mặc áo Thái Thượng Lão Quân có in hình bát quái, thắt lưng màu đỏ, vai vắt khăn ấn vàng hoặc đỏ, chân đi hia, đầu đội mũ tì lư, một tay cầm cái vãng cắm hương hoặc cái kỵ lịnh (chuông lắc), còn một tay bắt quyết. Phụ tá cho thầy Cả còn có các thày con và các học trò lễ cùng dàn nhạc. Thầy bắt quyết cho quay đầu Long Chu ra phía cổng, thầy đọc những bài chú riêng, mỗi đoạn chuyển lại gõ lệnh bài vào hương án, trong khi các thầy con điểm nhạc, đọc kinh hòa theo và dâng những thứ cần cho thầy Cả. Thầy Cả vừa đọc những bài chú đầy bí ẩn vừa đọc văn triệu 32 tướng chỉ huy, văn triệu âm binh, văn phát lương và văn phát ngoại binh.

Các bản văn cho thấy đội ngũ binh tướng được triệu đến để trừ tà diệt quỉ là cả 1 lực lượng khổng lồ. Trên hết là những vị tổ sư: Thượng Thanh Tiên Cảnh - Linh Bảo Thiên Tôn, Thái Thanh Chân Cảnh - Đạo Đức Thiên Tôn và Ngọc Thanh Thánh Cảnh- Nguyên Thỉ Thiên Tôn. Phía dưới là 32 chức vị thần tướng Đông Tây Nam Bắc, ba cung trung đạo và “vạn vật âm binh” tràn ngập trong “thế thiên la địa võng”. Lực lượng này được phát lương no đủ (gạo muối) để “ra tay bắt kẻ tà ma làm lệnh”, “xây lũy đào hào bủa lưới giăng” và “sát quỉ trừ tà hộ bổn chủ”. Quỉ ma cũng được đãi đằng rất tử tế, cả những lời vỗ về hoặc lời lên án nghiêm khắc buộc phải tuân thủ dưới sự thâu tóm của âm binh lên Long Chu đi đày ở miền khác. Số nào mà có quá nhiều tội lỗi thì phải chịu trừ khử. ở đoạn này, thầy Cả đọc văn khao ôn và văn tống quái. Nếu thày Cả đã già yếu, thì thày phụ trẻ sẽ đọc văn thay, vừa đọc văn vừa có những động tác múa võ và múa nhập đàn. Phạm vi hoạt động của các thày pháp là cả sân đình rộng. Thầy ra vào tới lui tấp nập như một cuộc đấu quyết liệt có thật với lực lượng vô hình, người xem cứ ngày càng phấn kích hể hả ra mặt nhất là khi thày có những động thái dữ dội với một tên ma quỉ ngoan cố và ngạo mạn, khi thì thầy lại trầm trầm trách cứ với một kẻ đã quen mặt, đã nhiều lần được tha mà nay lại bị âm binh bắt về. Trường hợp lâu nay có chuyện hỏa tai, có cây cột hiển linh gây đau ốm trong nhà hoặc nửa đêm thốt nhiên có đất đá quẳng rào rào trên mái nhà, thì sẽ do chủ nhân đề nghị trước, thầy sẽ cúng thêm và đọc những bài văn “tống hỏa tai”, “văn cúng tên bắn đất” và “văn cúng mộc trụ”.

Nghỉ 1 lát, vào giờ dậu là đợt cúng cuối cùng sau bài “phát lương”, thầy đọc tiếp các bản “văn khao Nương Nương”, “văn khao thổ ôn thổ quỉ”, “văn khao thủy giới” và “văn lễ Hà Bá” được xướng lên. Cuối cùng là bài “văn khao ôn” trong đó có đoạn “tạ Ôn Vương” được đọc đi đọc lại nhiều lần. Các thầy phù thủy thay nhau đọc, sau đó thầy Cả sẽ vẽ bùa bắt ấn vào Long Chu xướng lớn “yểm ghe đi không được ngó lại”, “yểm Lục Giáp, Lục ất, hung thần đi cho mau, Lục Bính, Lục Đinh quỉ mị phải đi gấp, Lục Mậu Lục Kỵ lánh đi cho mau, Lục Oanh, Lục Tân, tà ma hóa ra bụi bặm, Lục Nhâm, Lục Quỉ hung nương lánh mặt đi cho xa”. Thầy Cả gõ lệnh bài chan chát vào hương án, các thầy phụ cùng bắt ấn hướng vào Long Chu để giết ma quỉ. Đến đây lễ tế tại đình đã kết thúc và chuyển sang phần rước Long Chu. Theo hiệu của thầy chấp lệnh, 4 thanh niên khiêng Long Chu có thầy Cả ngồi trên hai thanh gươm tuốt trần bắt chéo hình chữ X: 2 bên các thầy phụ đi kèm, phía sau có ông chánh bái và ban lễ đại diện cho làng, phía trước có một số thanh niên mang đuốc chạy soi đường. Người đánh trống chầu thúc ngũ liên, Long Chu chạy lúp xúp tới những nơi đã trấn yểm từ hôm trước, các thầy phụ đọc kinh, đọc chú, giật khăn trấn yểm. Hết nơi này lại đến nơi khác. Trên đường rước Long Chu sẽ có nhiều trạm dừng chân để thay người khiêng. Dưới ánh trăng rằm mới lên, mọi người trong làng dùng roi quất khắp mọi nơi rồi tràn ra đường, xông khói lửa đuốc sáng rực ngõ xóm chờ Long Chu đến. Họ đốt pháo, quẳng roi vào Long Chu và giật bùa của thầy về dán ở ngõ. Tất cả đều hào hứng, âm thanh náo loạn. Người lớn, trẻ con chờ xem rồi nhập vào đám rước. Người già trẻ con ai ai cũng thích.

Long Chu đi hết các nơi phải đi thì cũng đã đến giờ Hợi. Đám rước đến một nơi vắng thì dừng lại và nổi lửa đốt Long Chu. Nơi gần sông thì họ sẽ thả xuống sông, trên Long Chu có những chén dầu lạc làm đèn cháy sáng và trôi dần ra biển.

Ở đình Cẩm Phô, ngoài các hình thức như nhiều nơi còn có thêm tục “xô cộ” (cổ). Cộ là một dàn tre hình chóp nhiều tầng cao chừng khoảng 2m. Mỗi tầng có đặt xôi thịt, bánh trái và tiền… Phía trên là một khung pháo cây. Khi cúng đình xong, pháo nổ mọi người xô vào cướp, ai được nhiều thì xem như có được nhiều lộc.

Một nghi thức trong lễ hội Long Chu

Người Hoa ở các bang thường làm Long Chu lớn hơn và công phu hơn. Có khi toàn bộ Long Chu được làm bằng vải, dài cỡ 5m, phải luồn tre xuống dưới bụng để cho 4 cặp người khiêng (8 người) cúng ở chùa Âm Bổn, Ngũ Bang hay chùa Ông. Cộ cũng làm lớn, có khi để được cả con heo quay trên đó. Khi có lệnh xô cộ, tất cả mọi người tranh nhau vào lấy lộc, có người thật nhanh đã dành được cả con heo quay để chót vót trên đỉnh giàn mà chạy. Long Chu của người Hoa thì thường được thả xuống sông, trên đó có thêm rượu, khèn, “sáp ong”, heo quay nguyên con và cả gà trống còn sống.

Như vậy, lễ hội Long Chu phần cúng lễ kéo dài 2 ngày 2 đêm, nặng phần phù thủy. Long Chu thể hiện nhân sinh quan, thế giới quan của những người dân xưa, khi chưa cắt nghĩa và có hành động giải quyết được những hiện tượng lạ quanh mình nên để thực hiện phải nhờ đến thế lực phù thủy với các nghi lễ ma thuật huyền bí. Bản chất đích thực tốt đẹp ban đầu bị chìm lấp, tính chủ động và sáng tạo bị kìm hãm nên ý nghĩa của hội cũng bị chìm sâu, không nổi trội. Bóng dáng của các cuộc hát đối đáp hiện lên mờ nhạt. Trước năm 1945 Long Chu được mọi làng, mọi ấp làm; làng thì làm lớn, ấp thi làm nhỏ thường kết hợp với đình nên bị hiểu lầm là hoạt động phụ của tổ chức cúng tế lớn thường kỳ hàng năm.

Long Chu chính là từ chỉ chiếc thuyền làm theo hình con rồng. Đây là phương tiện sang trọng dành riêng cho vua chúa ngự lãm hoặc tuần du ở thời xưa.

Với dân gian xưa, ôn hoàng, dịch lệ là lực lượng siêu nhiên gây hại cho con người, đáng ghét đáng sợ nhưng cũng cần phải kính nể. Vì vậy, làm Long Chu là dựa theo loại thuyền của vua để chở thần, tướng, âm binh áp tải, tống quái, tống ôn và xú uế đi, mong hưởng những cái tốt lành cho nơi cư trú của con người. Long Chu có bộ sườn được đóng bằng tre, ngoài phết giấy vẽ phẩm xanh đỏ, giữa mình là thuyền, đầu đuôi hình rồng có đủ sừng, râu, kỳ và vẩy… Hông trái buộc 1 dầm lái, trước buộc 1 dầm mũi, 4 góc trước và sau thuyền có 4 hình nhân cầm dầm, 1 hình nhân nữa ngồi ở lái. Trên Long Chu cắm bốn cờ, bốn cán cờ xuyên thẳng qua thuyền thành bốn chân, giữa có lọng che và 1 phướn, hông thuyền cột dọc hai đoạn tre cho bốn người khiêng, trong lòng có trang bị đầy đủ đồ dùng cho 1 bậc quyền uy, có điều tất cả đều bằng tre và bằng giấy màu. Long Chu làm đẹp, xấu, lớn, nhỏ, hiền hay dữ là tùy thuộc vào tài năng của thợ mã và yêu cầu đã được dân làng thỏa thuận trước.

Lễ hội Long Chu, thực chất là 1 cuộc tổng tấn công trừ khử tà ma dịch bệnh và cũng là công cụ để chuyển tải, bày tỏ sâu sắc văn hóa của cộng đồng các cư dân nông nghiệp./.