Lễ Kỳ Yên tại Cần Thơ

Kỳ yên tức là lễ cầu an, mỗi đình đều tổ chức lễ cúng nhưng vào các ngày khác nhau. Lễ cúng thần với nhiều lễ vật là để người dân tỏ lòng thành kính đối với Thành Hoàng. Hạ điền và Thượng điền là hai kỳ lễ lớn nhất trong năm. Lễ Hạ điền thường tổ chức vào đầu mùa mưa, mang ý nghĩa là lễ xuống đồng, bắt đầu việc cày cấy. Lễ Thượng điền lại được cử hành vào cuối mùa mưa, lúc này dân làng đã thu hoạch mùa màng xong. Vì lễ hội Kỳ yên và lễ Hạ điền, Thượng điền, có nghi thức cúng tế tương tự nhau nên nhiều ngôi đình ở Cần Thơ đã sáp nhập hai kỳ lễ này vào thành một, gộp hai lễ lại để cúng chung. Trong các lễ cúng đình, ban tế tự sẽ ghi trên thiệp mời là lễ Kỳ yên Hạ điền hoặc lễ Kỳ yên Thượng điền.

Trịnh Hoài Đức đã ghi chép lại trong “Gia Định thành thông chí” như sau: “Tế xã: mỗi làng đều phải xây dựng một ngôi đình, kỳ tế lễ phải lựa ngày tốt, buổi chiều của ngày hôm ấy lớn nhỏ đều phải hội tụ về đình, đêm ấy gọi là túc yết, sáng sớm ngày hôm sau thì áo mão, trống, chiêng để làm lễ chính tế, ngày tiếp theo thì làm lễ dịch tế, còn được gọi là đại đoàn, lễ xong sẽ lui về. Dùng ngày và giờ cúng tế tùy thuộc vào hương tục không giống nhau, có chỗ thì dùng tháng giêng tức là thủ nghĩa Xuân kỳ, có chỗ chọn vào tháng 8, 9 tức là thủ nghĩa thu báo, cũng có chỗ chọn trong 3 tháng mùa đông thì thủ nghĩa là cả năm thành công, tế chưng tế lạp là để đáp tạ ơn thần, sự tế mà có chủ ý, thường gọi là Cầu an. Ngoài hương lệ ra, tọa thứ còn có nhiều nghi tiết thứ tự đều nhượng lại cho vị hương quan ngồi ở trên, cũng có khi có làng có người có học thức thì làm theo lễ “Hương ẩm tửu”, hay giảng quốc luật và hương ước, ấy được xem là làng có phong tục tốt. Đồng thời, trong ngày này suy xét sổ sách trong làng xem một năm này thâu nạp thuế khóa, lúa tiền, diêu dịch dư thiếu ra sao, nông điền được mất như thế nào, giữa hội đồng trình cùng tính toán; cùng bầu cử người chức sự để coi làm việc làng cũng cử hành bàn giao trong ngày ấy”.

Lễ vật cúng dâng thần Thành Hoàng trong dịp này cũng tùy thuộc vào tình hình tài chính của đình, cũng như xem mùa vụ năm đó ra sao, được mùa hay mất mùa mà lên kế hoạch tổ chức, nhưng lễ vật không thể thiếu là có một con heo quay, có nơi thì chuẩn bị thêm một con ngỗng, vịt. Ngoài ra, còn có bánh loại bánh trái, trà, rượu và xôi. Xôi cũng là một lễ vật không thể thiếu, và phải do dân làng ở địa phương nấu sẵn và mang vào cúng. Ngày xưa khi đất đai của đình còn rộng nên dân làng thường mướn để làm lúa và nộp huê lợi cho đình. Chính vì vậy, mỗi mỗi dịp cúng đình, những ai mướn đất của đình để trồng trọt đều phải nấu xôi mang vào đình để cúng, để thay lòng cảm tạ ơn thần đã cho họ được cuộc sống no ấm, mùa màng tươi tốt. Những người khác không mướn đất của đình thì sẽ đem hoa quả trong vườn nhà mình, đem xôi, thịt đến đình để dâng lên thần Thành Hoàng làng mình. Bởi vì người dân ở đây cho rằng, vị Thành Hoàng làng của họ đã che chở cho người dân trong dân làng, phù hộ cho họ được yên ổn làm ăn, có cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Truyền thống này vẫn còn được lưu truyền cho đến  ngày nay trong mỗi dịp cúng đình ở Cần Thơ.

Lễ Kỳ Yên Hạ Điền

Trong lễ hội Kỳ yên, đa số các ngôi đình ở tỉnh Cần Thơ đều cử hành lễ rước sắc thần cũng như lễ hồi sắc.

“Sắc thần là một tờ giấy dai, khổ giấy có chiều dài từ 1,2m đến 1,5m, chiều rộng từ 0,5m đến 0,6m, dày và có màu vàng. Mặt giấy có in hình rồng ẩn trong mây nền chìm bằng dụ ngân, chung quanh còn có khung hồi văn chữ vạn, nên còn gọi là long đằng chỉ (giấy hình rồng để sao chép), có khi là chữ đinh hoặc hoa lá dây chéo nhau. Mỗi sắc thần sẽ có từ 5 đến 11 hàng dọc, được chép từ phải qua trái. Dòng cuối cùng thường đề niên hiệu và ngày tháng cấp sắc. Ấn vàng của nhà vua đóng lên trên hàng chữ đề niên hiệu với son phụng màu đỏ, kể từ chữ (niên) trở xuống có ấn hình vuông, có 4 chữ được viết theo lối triện là Sắc Mệnh Chi Bửu”2.

Thời xưa, sắc thần thường được các hương chức cất giữ ở nhà riêng, hoặc là để trong nhà của người thuộc ban tế tự. Đó thường là những người có uy tín, có phẩm hạnh mới được giao việc giữ sắc thần. Bởi vì ngày xưa rất hay xảy ra hiện tượng bị trộm sắc thần nên sau này người ta đã không dám cất sắc thần ở trong đình. Sắc thần là một thứ thiêng liêng, đình nào được ban sắc thần là xem như nhận được nhà nước công nhận hợp pháp. Còn đình nào không được phong sắc thần thì cũng như “đình chui”, không đủ uy tín và linh tiêng để mọi người tin tưởng và đến cúng bái, và cầu nguyện. Chính vì vậy, có những ngôi đình không được ban sắc thần bèn tìm cách mua lại sắc thần của những kẻ đã trộm sắc thần. Sắc thần ở tỉnh Cần Thơ phong cho Bổn Cảnh Thành Hoàng, hầu hết là những vị thần tồn tại trong ý niệm, thường là hữu danh vô thực cho nên việc đình này sử dụng sắc thần của đình kia cũng không có gì phương hại. Sắc thần nào cũng là “Sắc phong Bổn Cảnh Thành Hoàng” chứ không ghi danh tánh cụ thể. Người xưa tin rằng sắc thần là thứ thiêng liêng nên cần phải cất kỹ, không được tùy tiện mở, cũng không phải ai cũng được nhìn kỹ sắc thần. Tuy nhiên, có một số ngôi đình ở Cần Thơ lại có lệ phơi sắc thần. Lệ phơi sắc thần có hai mục đích: Thứ nhất là sắc thần thường được để trong hộp, cất kỹ cả năm trời nên dễ dễ bị ẩm mốc , mối mọt nên trong các lễ cúng đình người ta sẽ đem sắc thần ra phơi và kiểm tra xem sắc có bị hư hỏng gì không, và tránh cho sắc thần bị ẩm ướt. Thứ hai, phơi sắc cũng chính là niềm tự hào của đình làng đó vì đình đó có sắc. Điều này cũng thể hiện cho mọi người thấy rằng đình làng mình là ngôi “đình chính thức” là có sắc phong hẳn hoi, và có công nhận đàng hoàng.

Bắt đầu nghi lễ thỉnh sắc thường là một hồi trống để báo hiệu cho dân trong làng biết để về đình cùng đi thỉnh sắc và cũng chính là một cách để báo cho bà con dân làng biết để bày hương án của nhà mình ra bên đường để cúng tạ ơn thần (Lệ bày hương án ra hai bên đường ở tình Cần Thơ ngày nay đã không còn thực hiện). Tiếp theo sẽ là tiếng chiêng trống gióng lên nhằm báo hiệu cho cuộc rước đã bắt đầu. Đoàn chiêng , trống, kèn sẽ dẫn đầu đám rước, sau đó là các vị chức sắc trong làng, các thành viên trong Ban tế tự - những người này thường được giao nhiệm vụ là những người đi đầu trong đám rước. Theo sau sẽ là hai viên chức trong làng. Một người sẽ ôm ấn kiếm - kiếm này là kiếm của thần và một người sẽ kia bưng dàn lỗ bộ nhỏ.

Đi theo sau sẽ là những đoàn người ăn mặc như lính hầu đi hai bên, mỗi bên có khoảng 4-5 người, tay cầm đao, thương, kiếm, cờ phướn... tiếp theo sau là bè thủy lục dùng để rước sắc thần nếu phải rước bằng đường thủy, còn rước bằng đường bộ thì có long đình.

Bè thủy lục thường được ghép từ 2 đến 3 chiếc ghe lại thành một bè, trên bè có đặt kiệu đỏ, có trang trí đèn lồng, đoàn múa lân biểu diễn trên bè. Trên bè có để một hộp đựng sắc thần, các viên quan hương chức mắc các bộ trang phục lễ nghiêm hầu sắc thần, có thêm đoàn nhạc lễ  ở trước, hai bên và phía sau. Dân làng sẽ ngồi cầm dầm để bơi bè.

Thành viên trong đoàn làm lễ đang dâng hương khấn thần

Một chiếc bè nhỏ khác cũng được trang hoàng trông rất đẹp đẽ, nghiêm trang dẫn trước bè lớn khoảng 30 thước. Trong bè là đội trống chiêng, dàn đồ bắc cấu trổi điệu nhạc. Các hương chức và chấp sự có phận sự sẽ đứng ở trên bè nhỏ này. Trong lễ rước, trống chiêng và bắc cấu cùng tấu lên rập ràng, inh ỏi khắp cả vùng sông nước. Hai bên bờ sông, mỗi nhà sẽ đặt trước cửa nhà một bàn hương án, đèn nhang được chuẩn bi đầy đủ, nghiêm chỉnh, để tỏ lòng tôn kính đối với thần linh. Dưới sông, ghe xuồng của hương chức sẽ đi hầu hạ rất đông và những người hiếu kỳ cũng chèo ghe theo sau để xem khiến cả khúc sông chật ních. Sắc thần sẽ được đặt ở Long đình là một ngôi đình thu nhỏ, thường được dựng bằng gỗ, có chạm khắc và sơn son thếp vàng - qua một cửa nhỏ ngay ở bên hông, để rước sắc về đình. Long đình được đặt trên bàn do 4 người mặc trang phục như lính hầu khiêng kiệu.

Đi theo sau bè thủy lục hoặc long đình sẽ là những người theo kiệu, những người trong hội đình hay dân làng đi theo để thỉnh sắc.

Khi đám rước đến nơi cất sắc thần, các vị chức việc sẽ tế 1 tuần hương, 3 tuần rượu, và đọc một bài văn tế (bài khấn cũng được), là lòng văn nghinh, rồi chức việc sẽ đứng đầu bưng chiếc hộp đựng sắc trao cho người chánh hội (hay chánh ban quí tế...) để ông ta đem ra đặt vào long đình để đưa sắc về đình.

Về đến đình, đoàn tế lễ sẽ cử hành một nghi thức an vị: tế 1 tuần hương, 3 tuần rượu và 1 tuần trà. Sau lễ tế này, các chức việc sẽ dâng hương để ra mắt thần theo sự chỉ đạo của lễ sinh xướng. Trong thời gian sắc thần được để ở đình, bà con dân làng sẽ đến lễ bái lạy và dâng bánh trái, hoa quả và tiền bạc để góp phần tài chính cho việc tế lễ kỳ yên.

Sắc thần sẽ được giữ tại đình trong 3 ngày lễ, cho đến chiều ngày cuối cùng thì người ta lại đưa sắc thần trở về nơi cất giữ còn được gọi là lễ hồi sắc. Nghi hồi sắc: tế 1 tuần hương, 3 tuần rượu, 1 tuần trà, đọc một bài văn tế còn gọi là lòng văn tống. Nghi trượng hồi sắc tương tự nghi trượng thỉnh sắc. Khi sắc được đưa về nơi cất giữ cũ lại tiến hành lễ an vị: 1 tuần hương, 3 tuần rượu, 1 tuần trà. Sau đó đám rước cũng tự giải tán để cử hành nghi lễ cúng tiễn đưa khách, nếu có”.

Ngày nay, ở Cần Thơ nghi thức thỉnh sắc thần vẫn còn được thực hiện. Tại Cần Thơ, một số địa phương vẫn giữ sắc thần tại đình. Đến kỳ tế lễ sẽ thỉnh sắc thần đi “du ngoạn”. Chuyến “du ngoạn” này là có mục đích để Thần thưởng ngoạn phong cảnh khắp nơi, đồng thời xem xét cuộc sống của người dân từ đó có những biện pháp bảo trợ cho phù hợp. Sau đó sẽ quay về cử hành lễ an vị sắc thần, coi như đám rước đã hoàn thành./.