Lễ hội chùa Dạm tại Bắc Ninh

Tên chữ của Chùa Dạm là “Đại Lãm Tự” hay còn gọi là chùa Bà Tấm, chùa Cao, là một đại danh lam thắng cảnh nằm trên lưng chừng núi Dạm, đã được vua Lý Nhân Tông và Hoàng Thái hậu Ỷ Lan cho xây dựng vào năm 1086 (Quảng Hựu 2) và khánh thành vào năm 1094 (Hội Phong 3). Đến năm 1105 (Long Phù thứ 5), nhà vua còn cho dựng 3 cây tháp đá lớn ở trong chùa. Phong cảnh chùa Dạm cổ kính với 100 gian nhà đều được ghép bằng đá, có chiều dài 120m, chiều rộng 70m, và khoảng 12 toà sen đẹp và tráng lệ. Chùa Dạm được xem là trung tâm của Phật giáo và rất nổi tiếng ở thời Lý. Thời Lê Trung Hưng, chùa Dạm cũng đã trải qua nhiều lần trùng tu và tôn tạo. Việc trùng tu và tôn tạo lại chùa còn được ghi lại trên một tấm bia đá mang tên: “Đại Lãm Thần Quang tự trùng tu bi ký” đã được dựng vào năm 1694 (năm Chính Hoà 15). Trong những năm kháng chiến chống lại thực dân Pháp, giặc Pháp đã tàn phá chùa Dạm. Chỉ còn lại dấu tích là 4 lớp nền móng kè đá là vẫn còn nguyên gốc (cao khoảng từ 5 - 6 mét), những tảng đá chân cột (0,7 x 0,7 m) rất cầu kỳ với hình chạm khắc cánh hoa sen, viên gạch ngói đất nung được chạm khắc rất tinh xảo ở thời Lý với nhiều loại hoa văn nghệ thuật, giếng Bống và hai pho tượng vua Lý Nhân Tông và Hoàng thái hậu Nguyên Phi Ỷ Lan. Đặc biệt, nơi đây vẫn bảo lưu được một cột đá được làm nguyên khối có chiều cao hơn 5 mét, gồm hai phần:  phần dưới là khối hình hộp có các cạnh là 1,4m x 1,6m, phần trên là một khối hình trụ với tiết diện tròn (đường kính là 1,3m) được chạm đôi rồng nổi lớn quấn quanh thân cột, đầu rồng ngẩng cao và miệng có ngậm ngọc, chầu vào một hình mặt trời tỏa sáng, bờm và mào bốc lên như một ngọn lửa. Năm 1986, để bảo tồn những di tích văn hóa này, người dân địa phương đã cho xây dựng một ngôi chùa nhỏ để thờ Phật, ngôi đền nhỏ thờ vua Lý Nhân Tông và Hoàng Thái hậu Ỷ Lan ở phía sau, đây là người đã có công xây dựng chùa.

Cây cột có chạm khắc tinh tế và độc đáo tại di tích Chùa Dạm

Các thôn nằm chung quanh chân núi Dạm từ xưa đến nay vẫn được ăn lộc điền của chùa như: Tự Thôn, Sơn Nam, Môn Tự, đều thờ cúng Hoàng Thái hậu Ỷ Lan như là Thành Hoàng làng. Hàng năm, vào ngày mồng 7 tháng 9 âm lịch, chùa Dạm sẽ tưng bừng mở hội. Lễ hội chùa Dạm đã trở thành hoạt động văn hóa, sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh lâu đời, ăn sâu vào tiềm thức của mỗi người dân địa phương. Trong 3 ngày, đông đảo người dân trong thôn và du khách thập hương đều nô nức kéo về đây trảy hội chùa Dạm và thành tâm dâng hương lên lễ Phật và chiêm ngưỡng cảnh đẹp của ngôi chùa cổ này. Đặc biệt vào ngày chính hội là mồng 8 tháng 9, các thôn ở quanh núi Dạm như: Môn Tự, Sơn Trung, Sơn Nam, Tự Thôn và Triều Thôn đều cử hành tục rước kiệu Thành Hoàng làng về đền “Bà Tấm” (tức là đền Vua Bà thờ Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan) để yết kiến và dâng lễ lên “Vua Bà”. Kiệu Thần của các thôn đều được rước lên chùa để tập trung cho việc tế lễ theo nghi lễ truyền thống. Lễ vật người dân dâng lên “Vua Bà” không thể thiếu bánh trưng và bánh dày. Sau khi tế lễ tại chùa xong, kiệu của làng nào sẽ được rước trở về đình của làng đấy, nghi thức tế lễ vẫn tiếp tục và sau đó mở hội. Sau phần lễ trang nghiêm sẽ đến phần hội. Phần hội thường diễn ra sôi nổi với các trò chơi dân gian như cà kheo, vật, đu, thi cỗ, đập niêu, thi dệt vải, chọi gà... và thưởng thức các làn điệu quan họ cũng như đối đáp ngọt ngào của các liền anh, liền chị.

Một cây cột ở chùa Dạm có chạm khắc tinh tế vẫn còn được bảo toàn gần như nguyên vẹn