Lễ Pơ Thi (Lễ bỏ mả) tại Gia Lai

Theo quan niệm từ xa xưa của cư dân bản địa, con người sống đều có linh hồn, khi người chết đi hồn sẽ biến thành ma. Mỗi ngày, người thân của người quá cố đều phải mang cơm nước đã chuẩn bị ở nhà tới nhà mồ, quét dọn nhà mồ. Mục đích của lễ hội Pơ Thi chính là tiễn đưa các tinh linh (ma - hồn) của người mới khuất về với thế giới tổ tiên, về đoàn tụ với những "ma cũ". Chỉ sau khi làm Lễ bỏ mả thì người chết mới thật sự đi về với thế giới tổ tiên, không còn bất cứ sự ràng buộc nào giữa với người sống với người chết. 

Xưa kia, người Jrai thường tổ chức lễ hội bỏ mả trong 1 tuần, nhưng ngày nay rút ngắn còn 4 ngày:

Ngày thứ đầu tiên gọi là ngày vào hội  

Ngày thứ 2 là ngày vỡ hội  

Ngày thứ 3  là ngày rửa nồi  

Ngày cuối cùng là ngày giải phóng cho những ai đang goá bụa.

Công việc chuẩn bị trước lễ hội khá là công phu: đốn một cây to để làm hàng rào quanh mồ, đẵn gỗ để đục đẽo tượng rồi dựng cung quanh nhà mồ. Cuối cùng là làm nhà mồ.

Lễ bỏ mả thường tổ chức vào buổi chiều, đây giống như một cuộc trình diễn lớn xung quanh nhà mồ. Sau khi già làng cử hành lễ cúng xong, những người thân của người quá cố sẽ vào nhà mồ khóc than lần cuối cùng với người đã khuất. Sau đó, tiếng cồng chiêng cùng tiếng trống bắt đầu nổi lên để tiễn đưa người chết đi về phía bên kia thế giới, đoàn đưa tiễn hồn người chết gồm những đội đánh khiêng và đánh trống, đội đánh cồng chiêng, đội đeo mặt nạ, người biểu diễn những con rối, phụ nữ của bản thì múa, rồi họ đi vòng quanh nhà mồ và biểu diễn những động tác đặc trưng của dân tộc theo tiếng nhạc. Những người tham gia lễ bỏ mả đều phải ăn mặc rất trang nghiêm và có nhiều màu sắc sặc sỡ.

Nhìn chung, lễ hội bỏ mả là một biểu tượng văn hóa nổi trội nhất, hấp dẫn nhất của các lễ hội nói riêng và những nét văn hoá đặc trưng của người Jrai nói chung. Bởi vì, Lễ hội bỏ mả chính là một cuộc trình diễn nghệ thuật cỡ lớn của đồng bào Jrai và  Bahnar , với tính chất tổng hợp tất cả các sắc thái văn hóa và loại hình nghệ thuật dân gian của đồng bào dân tộc Jrai. Bữa ăn bên nhà mồ cũng chính là bức tranh đầy đủ về nét "văn hoá ẩm thực" của đồng bào dân tộc Jrai. Đây chính là bữa ăn mang tính chất cộng đồng lớn nhất về qui mô lẫn số người tham dự, cũng như sự phong phú trong nền ẩm thực, những nghi thức tín ngưỡng độc đáo, đời thường. Nghệ thuật nhà mồ còn là hình thức tổng hợp từ nhiều loại hình nghệ thuật khác nhau như: điêu khắc,  kiến trúc, trang trí,  hội hoạ, nghệ thuật đan. Nghệ thuật nhà mồ luôn đề cao tính nhân văn sâu sắc của con người, luôn lấy con người làm trung tâm của vũ trụ. Những ngày diễn ra Lễ bỏ mả của đồng bào dân tộc ở Gia Lai thực sự là những ngày hội văn hóa tưng bừng với đậm chất nghệ thuật. Trong những diễn ra lễ hội, người người được trong bản sẽ ăn bữa ăn cộng cảm cuối cùng với người đã khuất để rồi tiễn đưa người đã khuất về thế giới bên trong sự thương xót, bằng bản nhạc cồng chiêng, và những màn múa con rối...    Sau khi làm lễ giải phóng xong, người sống cũng không còn ràng buộc gì với người đã chết. Họ có thể kết hôn, có thể đến dự những buổi tiệc vui của dân làng. Đến đây, lễ bỏ mả cũng kết thúc, ngôi nhà mồ cũng trở nên yên tĩnh, không còn ai đến và không còn được chăm sóc. 

Xung quanh nhà mồ là những tượng người được đục đẽo từ gỗ

Nếu xét dưới góc độ tôn giáo tín ngưỡng thì Lễ Pơ Thi giống như một nghi thức tang ma. Nhưng nhìn ở góc độ văn hóa thì Lễ hội này của người Tây Nguyên mà điển hình nhất là của đồng bào người Bahnar và Jrai ở tỉnh Gia Lai lại chính là đỉnh điểm của những hoạt động văn hóa truyền thống. Cũng có thể nói, thông qua lễ hội Pơ Thi, chủ lễ đã giải quyết được  mối quan hệ giữa con người với con người và mối liên hệ giữa con người với thế giới tự nhiên.

Lễ bỏ mả là một trong những nét văn hóa đặc trưng tiêu biểu nhất của các dân tộc ở tỉnh Gia Lai. Đến tham dự Lễ bỏ mả, du khách còn có cơ hội chiêm ngưỡng nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc tượng vô cùng độc đáo của nhà mồ - những giá trị kiến trúc có một không hai của Việt Nam.