Hội làng Phù Ðổng tại Bắc Ninh

Hội đền Phù Đổng Thiên Vương là một hội được tổ chức với quy mô lớn, do 4 xã thuộc tổng Phù Đổng cùng đứng ra tổ chức cùng với sự tham gia của làng hội Xá, nên công việc sửa soạn cho ngày hội cũng được người dân thực hiện rất cẩn trọng, nhất là việc  sửa soạn cho cuộc tái diễn lại chiến thắng lịch sử của đức Thánh Gióng phá giặc Ân.

Trong bốn xã này sẽ có hai xã là Phù Dực và Phù Đồng sẽ luân phiên cử một người ra làm chủ tọa đám hội. Hai xã Đổng Viên và Đổng Xuyên chỉ đóng vai phụ tá trong ngày hội và thường chỉ được đóng vai quân lính do thám trong cuộc diễn thần tích của đức Thánh Gióng. Mỗi xã lại được chia thành nhiều giáp, mỗi giáp giống một ấp như ngày nay.

Hàng giáp sẽ phải cử ra những người đảm nhiệm các vai lớn trong cuộc diễn lại trận diệt giặc Ân. Những người này thường là các ông Hiệu, hiệu Chiêng điều khiển khiêng, hiệu Cờ trông nom cờ lệnh, hiệu Trống điều khiển trống. Còn một ông Hiệu Trung Quân là người phối hợp điều hòa sự tiến quân cùng 2 ông Hiệu Tiểu Cổ sẽ đi tiên phong thám thính quân giặc.

Hội làng Phù Ðổng tại Bắc Ninh

Tất cả các ông Hiệu được chọn đều được kén chọn cẩn trọng trong đám thanh niên từ 12 đến 26 tuổi. Có thể chọn những chàng trai đã lập gia đình rồi nhưng yêu cầu phải chay tịnh trong quá trình sửa soạn cho đến ngày hội. Quân lính sẽ được chọn ở bốn xã trong lứa tuổi từ 18 đến 36, sẽ họp thành 10 cơ, mỗi cơ sẽ có 1 cơ trưởng và 15 cơ binh. 28 thiếu nữ ở độ tuổi tuổi từ 10 đến 13 sẽ đóng làm quân địch là Giặc Ân.

Cuộc diễn trận được sửa soạn bắt đầu từ ngày mồng 6 tháng Tư. Ngay từ 3 giờ chiều ngày mồng 6, dân làng đã tiến hành một đám rước đến giếng trước đền Mẫu, tức là Đền Hạ, để mang nước về lau rửa tự khí sẽ dùng trong việc diễn trận. Nước được đựng vào hai chỏe sứ. 24 quân sĩ của Phù Đổng Thiên Vương được dàn thành hàng theo bậc Giếng từ trên bờ xuống đến mặt nước để lấy nước. Người cơ binh đứng trên bậc Giếng cuối cùng ngay sát mặt nước, cúi xuống múc nước vào một chiếc gáo bằng đồng rồi đưa lên cho người đứng cùng hàng ngay sau mình. Người này nhận gáo nước rồi chuyển cho người đứng kế bên và cứ tiếp diễn như thế, cho đến khi gáo nước được chuyển 1 lượt theo hình chữ "CHI" sẽ đến miệng giếng. Người đứng bên chóe sứ sẽ đổ nước vào chóe. Tự khí sẽ được rửa sạch sẽ bằng nước đựng trong chóe sứ.

Ngày mồng 7 vào cuối giờ Tỵ, khi cờ lệnh được rước từ đền Mẫu về đến đền Thượng và vào đúng giờ Mùi, hàng tổng sẽ đi kiểm soát con đường từ đền tới bãi trận. Có điều gì chưa đạt yêu cầu thì lập tức phải sửa chữa ngay.

Vào giờ Tỵ ngày mồng 9 sẽ cử hành lễ tế cờ tại đền, sẽ mổ trâu giết bò. Mọi người trong đoàn diễn đều đã sẵn sàng để xuất trận. Mặt trận khá sơ sài, dưới chân Đê có một hồ sen là nơi quân địch chiếm đóng. Quân Phù Đổng Thiên Vương tiến đến giao chiến với quân địch và chiếm bờ hồ bên này, có một khoảng đất trống có nhiều mô nhỏ. Ba chiếc chiếu đã được trải sẵn giữa những mô đấy này. Giữa mỗi chiếc chiếu đều đặt một chiếc bát úp lên một tờ giấy: Chiếu để tượng trưng cho cánh đồng, Bát là để tượng trưng cho đồi núi, Tờ giấy sẽ tượng trưng cho mây. 

Một nghi thức trong Hội làng Phù Ðổng tại Bắc Ninh

  Khi cờ lệnh đã trương lên, ông Hiệu cờ tiếp lấy sau đó tiến lên ba bước. Rồi ông đứng ngay chính giữa chiếc chiếu, hai chân đứng chụm vào nhau. Ông nhảy lên hai lần rồi quỳ gối bên phải xuống chiếu, bàn chân trái đặt đằng trước tạo hình hình chữ "Lệnh", hai tay ông phất cờ lệnh rồi xoay mình 3 lần. Dân chúng dự cuộc diễn lúc đó đều đếm theo mỗi khi ông xoay mình. ông đứng lùi ra khỏi chiếc chiếu. Ngay lập tức mọi người đổ xô tới cướp lấy xé chiếc chiếu. Họ tin rằng những mảnh chiếu này sẽ mang lại may mắn cho họ, và những người hiếm con nếu xé được mảnh chiếu sẽ sớm có tin mừng.
Khi chiếc chiếu thứ ba được những người dân xem hội xâu xé chia nhau thì quân giặc cũng tan, các tướng giặc cũng bắt đầu rút lui hỗn loạn. Kiệu của các thiếu nữ sẽ được rước về làng Phù Đổng. Một bữa tiệc khao quân lớn sẽ diễn ra linh đình ngay trước cửa đền. Trận tái chiến diễn ra trên bãi Sòi Bia ở làng Phù Đổng, nơi đây cũng trải ba chiếc chiếu giống như ở Đồng Đàm. Ngày mồng 10 tháng Tư, hàng tổng sẽ duyệt lại đạo binh thắng trận. Các khí giới đều được kiểm soát. Hàng tổng sẽ tiến hành lễ trước đền. Quân sĩ sẽ được khao thưởng. Như vậy "thiên hạ Thái Bình". Sau ngày diễn trận, hàng tổng tiếp tục tổ chức rước nước để cử hành việc rửa lại khí giới, đồ thờ đã dùng trong việc diễn trận. Hội làng Phù Đổng còn hấp dẫn bởi các trò chơi dân gian như hát chèo, có cô đầu hát thờ và đánh vật.