Lễ hội làng Mỹ Đôi (Làng Dâu) tại Hà Nam

Làng Dâu còn có tên khác là làng Mỹ Đôi, thuộc địa phận xã An Mỹ, huyện Bình Lục, Hà Nam. Đây là vùng đất lịch sử, với nhiều sự kiện chiến tranh tự vệ nổi tiếng của nhiều lịch đại đã diễn ra, nhưng ấn tượng hơn cả là sự tích 3 chị em ả Đào, Nguyễn Phương, Nguyễn Quế đã chỉ huy nghĩa binh đánh tan giặc Minh ở đầu thế kỷ thứ XV.  Hàng năm, làng Dâu lại tưng bừng mở hội vào ngày 15 tháng Hai âm lịch, để thao diễn trận đánh đồn giặc Minh của 3 chi em ả Đào, đồng thời ca ngợi tinh thần kiên cường, yêu nước dám xả thân vì đất nước của nhân dân Việt Nam.

Tương truyền: Cha của chị em ả Đào là người vùng Tiên Lữ Hưng Yên, lấy vợ lẽ là bà Thị Hương ở xã Bồ Xá Bình Lục. Ông bà sinh được hai ả Đào, Nguyễn Phương và Nguyễn Quế. Hồi đó, giặc Minh đang xâm lược nước ta, sát hại vô số sinh linh vô tội, cướp bóc tài sản, gây nên cảnh tượng lầm than ở Trang Cổ Thọ (nay là xã An Mỹ).

Khi chứng kiến những hành động bạo ngược của quân giặc Minh đang ngày ngày tàn phá dân làng nơi đây, các bô lão Trang Cổ Thọ đã sang làng Bồ Xá xin mượn binh cứu viện để đánh giặc. Khi nắm rõ tình hình, ả Đào đã bàn với hai em cùng dân làng tìm cách đánh giặc Minh trừ hại cho dân.

Lễ hội làng Mỹ Đôi (Làng Dâu) tại Hà Nam

Sau đó, nghĩa binh hai làng Cổ Thọ và  Bồ Xá đã quyết định đánh úp bất ngờ vào căn cứ của giặc Minh. Vào lúc nửa đêm ngày 14/2, ả Đào đã chia quân thành ba đạo, phối kết hợp cùng dân làng Cổ Thọ để tập kích phá đồn giặc. Trước khi xuất phát, nghĩa quân đã lấy bánh dầy làm đồ ăn, lấy mía thaycho nước và tuyệt đối sẽ không dùng đến lửa. Trận tập kích phá đồn giặc Minh đã thành công. Nhân dân cổ Thọ từ đó được sống trong cảnh thanh bình.

 Lễ hội làng Mỹ Đôi có 2 phần:

- Phần chuẩn bị thường được các Giáp thực hiện rất cẩn trọng và từ lâu trước ngày mở hội. Các Giáp đều thi nhau nuôi lợn sạch và béo, thịt heo sẽ được dùng để cúng thành và diễn khai các sự tích. Để làm bánh dầy, dân làng phải chọn gạo sao cho bánh vừa trắng, ngon lại dẻo. Thi nhau trồng hoặc mua các loại mía ngon, mềm. Hoa quả vừa để làm lễ vật lại vừa tượng trưng cho lương thực cho quân lính đã dùng trong chiến trận của các làng khi đánh giặc Minh. Những lễ vật này sẽ được hội đồng chấm thi của hội cân nhắc, xét thưởng giải theo nhất, nhì, ba.

Các Giáp còn được giao việc chặt cành cây, cắm xung quanh ngôi miếu ở phía đông nam bình Dâu, để tượng trưng cho đồn binh của giặc, đồng thời bố trí các điểm giặc đóng trong xóm. Nhà nào được chọn để trang trí làm nơi đóng quân, thì người trong gia đình đó phải đóng vai quân Minh, đến đêm phải thắp đèn để báo hiệu và khi đội quân của tiên chúa ả Đào ập đến, họ sẽ phải nằm lăn ra nhà để giả chết, mặc cho nghĩa quân khiêng xác vứt ra khe, hay rãnh phía nam đình Dâu.

Trước khi mở hội, làng phải chuẩn bị nhiều nhân lực, chia làm ba cánh quân. Đặc biệt là tìm người nào trông tướng có phúc, có đủ phẩm hạnh để đóng vai ả Đào tiên chúa và hai vị đại vương là Nguyễn Quế và Nguyễn Phương. Đồng thời còn phải chọn một đội múa rồng và làm Chử Đồng Tử tiên ông… 

Lễ hội Dâu là dịp để người dân trong vùng tưởng nhớ về ba vị nữ tướng tài giỏi

- Phần thao diễn sự tích Ả Đào được tiến hành sau khi tế lễ, vào giờ Tý đêm ngày 14 rạng sáng ngày 15 tháng 2 âm lịch. Lúc này, mọi nơi (từ đình, chùa cho đến nhà dân) đều phải thực hiện việc cấm lửa như lệ làng đã ghi: “Thử gian bài binh- bất khả phát yên- duy thủ bạch viên binh-khiến sinh dĩ hường quân sỹ" nghĩa là thời gian dùng binh thì không được phát lửa, dùng thịt lợn và bánh dầy cho quân lính ăn. Truyền thuyết còn lưu lại rằng:  Nước uống được quân lính thay bằng mía.

Các đạo quân của ba Ả Đào được bố trí tại 3 hướng:

Nguyễn Phương làm tướng của đạo phía Nam, ’đạo phía Đông là do Nguyễn Quế chỉ huy, còn ả Đào tiên chúa sẽ chỉ đạo đạo phía Tây, đồng thời cầm linh phù làm tướng soái. Cả 3 đạo quân sẽ tiến từ 3 phía cùng đi về khu miếu, nơi được cắm các cành cây xung quanh miều để tượng trưng cho đồn của địch. Bên trong khu miếu này “quân xanh" sẽ được mặc trang phục, đeo thắt lưng y như quân đội nhà Minh lúc bấy giờ, từng tốp, từng tốp ngồi, nằm vạ vĩnh bên các vại rượu. Sau khi 9 hồi chiêng trống vang lên thì cũng chính là hiệu lệnh tấn công, cả 3 đạo giáp công, giao chiến trong 1 ngày, 1 đêm thì quân giặc bại trận bỏ đồn, chạy trốn. Sau đó 3 đạo quân chia nhau ra, tấn công vào các căn cứ nhỏ của quân Minh được đóng trong làng. Gia đình sẽ bố trí làm nơi quân Minh đóng sẽ châm đèn báo hiệu. Nghĩa quân sẽ ào vào tấn công, tiêu diệt lần lượt từng vị trí, sau đó khiêng "xác giặc" vứt ở khe phía nam làng Dâu. Sau đó đoàn quân sẽ kéo về đình tụ hội.

Lúc ấy, trước sân đình bỗng nhiên xuất hiện một con rồng vàng, trên lưng rồng là tiên ông Chử Đồng Tử, tay cầm cái quạt vẫy gọi tiên chúa và 2 tướng Nguyễn Phương và Nguyễn Quế. Sau khi cả ba người chạy đến phía đuôi rồng thì con rồng bay đi, càng ngày càng xa dần, dân làng chứng kiến cảnh tượng này thì dơ tay vẫy vẫy, hoặc chắp tay để vĩnh biệt trong sự bùi ngùi xúc động, cảm phục biết ơn sâu sắc đến ba ả Đào.

Lệ ngạch trong ngày hội đình Dâu, thôn Mỹ Đôi thuộc xã An Mỹ, huyện Bình Lục,  Hà Nam, với những tình tiết tái diễn lại cuộc chiến chống quân minh của hai làng Cổ Thọ và Bồ Xá, bám sát với nội dung lịch sử nhưng cũng mang màu sắc tín ngưỡng dân gian.

Người dân làng Mỹ Đôi đang tái diễn lại trận đánh quân Minh của làng Cổ Thọ và Bồ Xá

Ngoài lễ thao diễn phá đồn giặc Minh, làng Dâu còn cử hành lệ đào "cốt khí” (đào xương đã người chết). Lệ này thường diễn ra ở xóm phía nam đình. Theo truyền thuyết, xóm này ngày xưa là một vùng trũng vì có lạch nước chảy qua. Thế kỷ thứ XV, khi giặc Minh đang chiếm đóng vùng, bị dân binh địa phương đứng lên tiêu diệt và xác của giặc Minh được tập trung lại và chôn ở vùng trũng, sau này vùng đất này cao dần do san lấp, lại có sự tôn đất để làm nền nhà, thành xóm, nhưng dưới lòng đất vẫn còn xương người. Truyền thuyết địa phương thường nói đến sự bất ổn về sức khoẻ của dân làng trong xóm vì nghĩ do "âm khí giặc Minh" gây ra… Chính vì vậy, từ bao đời nay, dân làng Dâu luôn phải đào đất lên để tìm xương người rồi đem đi chôn ở nơi khác. Có nhà còn phải cậy sân, đào sâu vào trong lòng đất để tìm xương người, có nhà còn phải đào cả nền nhà để lấy xương đem chôn ở nơi khác... Tục này mang màu sắc duy tâm, nhưng việc làm này có thật này lại có liên quan đến chiến tích lịch sử của dân làng.